Nhà nghiên cứu cần sự ủng hộ, khuyến khích, công tâm

Nhà dân tộc học Nguyễn Mạnh Tiến:
Chúng ta vẫn chưa có điều kiện tạm ổn cho nhà nghiên cứu!

Những đồng nghiệp của chúng tôi ở châu Á, cụ thể như Nhật Bản, Thái Lan, thấy các nhà nghiên cứu ở Việt Nam làm việc trong điều kiện khổ hơn. Một đồng nghiệp người Thái Lan, sau khi giảng dạy hai năm ở trường đại học thì được nhà trường tài trợ một năm sang Việt Nam nghiên cứu. Về cơ bản, các điều kiện của nhà nghiên cứu nước ngoài ở Việt Nam cũng rất tốt, từ đi lại, chi phí nghiên cứu thực địa đến các phương tiện làm việc khác đều rất thuận lợi. Trong khi chúng ta làm nghiên cứu trong điều kiện dưới mức tối thiểu, vượt đường dài với đôi chân và phương tiện thô sơ, đối diện với hiểm nguy là thường, bỏ tiền túi đi thực địa hoặc trông cậy vào các mạnh thường quân.

Lương của một nhà nghiên cứu tại các viện khoa học hiện nay không đủ nuôi thân. Có một số nhà khoa học trẻ rất tiềm năng mà tôi biết, lương tháng chỉ hơn 3 triệu đồng. Họ đã phải chọn cách dừng bước với khoa học vì không có khả năng xoay xở làm thêm các nghề khác.

Bản thân tôi thực hiện các công trình nghiên cứu “Sống đời của chợ”, “Những đỉnh núi du ca”, “Khai nguyên Rồng tiên” cũng là nhờ sự giúp đỡ từ các mạnh thường quân. Họ giúp xăng xe đi lại khắp vùng, giúp tư liệu quý, giúp chỗ ăn ở, họ mua một cuốn sách nhưng gửi tiền 50 cuốn... Có lẽ đến khi nào đó tổng kết đời nghiên cứu tôi sẽ phải làm một cuộc thống kê chi ly về những sự giúp đỡ quý báu này.

Còn tương lai, việc của người làm dân tộc học là những chuyến đi. Những chuyến đi dài, bất kể nhọc nhằn, chừng nào còn đi được. Chỉ là nếu có điều kiện tốt hơn thì sẽ làm được gấp đôi, gấp ba.

Thạc sĩ Trần Anh Đức, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Xuất bản và Giáo dục IPER (Công ty cổ phần Xuất bản và Giáo dục Quảng Văn):
Xuất bản sách học thuật có những chuyển dịch tích cực

Lĩnh vực xuất bản sách học thuật ở Việt Nam trong khoảng một thập niên gần đây có những chuyển dịch theo hướng tích cực. Có thể quan sát được sự thay đổi này một cách rõ ràng qua cách mà cộng đồng độc giả tiếp nhận dòng sách học thuật. Nếu như trước đây, đa số độc giả tỏ ra e dè, ái ngại mỗi khi tiếp cận những cuốn sách hay serie sách được coi là khô khan, khó đọc, khó hiểu thì giờ đây đã có nhiều cộng đồng đam mê sách học thuật hình thành trên mạng xã hội, trong các trường đại học thông qua hình thức câu lạc bộ sách và hành động. Cùng với sự gia tăng về số lượng cơ sở đào tạo đại học và sau đại học trong nước, sự phổ biến của những chương trình hợp tác đào tạo quốc tế và khu vực, thậm chí là sức lan tỏa mạnh mẽ của một thứ có thể gọi là “tinh thần trao đổi khoa học”, nhu cầu về khai thác, sử dụng, vận dụng cũng như phát triển mảng sách phi hư cấu khoa học càng trở nên sôi động.

Bên cạnh cơ hội rộng mở, việc xuất bản dòng sách này ở Việt Nam hiện vẫn còn đối mặt với rất nhiều khó khăn, thách thức. Về cơ bản, có thể nhận thấy ba điểm quan trọng, bao gồm: Các nhà xuất bản học thuật chuyên nghiệp; đội ngũ dịch giả, tác giả, giới chuyên môn; mối quan tâm của độc giả và năng lực hợp tác quốc tế trong xuất bản. Chúng ta rõ ràng đang thiếu những nhà xuất bản học thuật chuyên nghiệp, tương tự như các nhà xuất bản/ tập đoàn xuất bản Elsevier, SAGE, Penguin Random House, Taylor&Francis...

Chúng ta cũng đang thiếu dịch giả có chất lượng, hoạt động có nghề. Rất ít nhà khoa học, chuyên gia trực tiếp dịch sách, viết sách. Thêm vào đó, chúng ta cũng chưa có nhiều tác giả thuộc giới chuyên môn chủ động đầu tư thời gian, công sức tham gia quá trình xuất bản sách. Điều kiện nghiên cứu chưa đầy đủ, thu nhập từ công việc chuyên môn không đủ để duy trì đam mê nghiên cứu cùng công tác hành chính trong nghiên cứu chiếm dụng khá nhiều thời gian đã giới hạn họ trong không gian chật hẹp của một hoặc một vài đầu việc.

Đơn cử trong lĩnh vực Sử học, không có nhiều công trình được đánh giá cao như “Ngàn năm áo mũ”, “Việt Nam thế kỷ X - Những mảnh vỡ lịch sử”... Giới chuyên môn vẫn thường bị xem là đang “ở trong tháp ngà học thuật”, chưa "dấn thân" sâu vào đời sống thực tế để tạo nên những công trình vừa đảm bảo tính khoa học, vừa gần gũi, dễ đọc với đại chúng.

Việc tiếp thị, giới thiệu sản phẩm sách học thuật nhìn chung không được tiến hành rầm rộ, thiếu ý tưởng hay, độc đáo như các sản phẩm thuộc nhóm sách giải trí, văn chương, kỹ năng.

Dịch giả, nhà nghiên cứu Châu Hải Đường:
Công việc của người dịch thuật sử liệu chưa bao giờ dễ dàng

Có thể nói, việc tôi khảo đính, dịch “Việt Kiệu Thư” - tác phẩm biên chép về lịch sử địa lý Việt Nam xưa từ nhiều nguồn tài liệu nước ngoài - đúng là rất khó khăn. Bình thường, việc dịch một văn bản cổ đã là rất khó, đằng này lại phải xác định được những điểm sai lầm, khảo đính lại, thông qua các tư liệu “nguồn” mà nó căn cứ vào, thậm chí phải tìm tòi đến tận tư liệu “nguồn của nguồn” để đính chính nên có thể nói, khó khăn tăng lên gấp mấy lần. Tuy nhiên, theo tôi thì công việc của người làm dịch thuật sử liệu chưa bao giờ là dễ dàng cả.

Các nguồn sử liệu từ nước ngoài gần đây được quan tâm xuất bản khá nhiều, và được bạn đọc trong nước tìm đọc, trao đổi. Đó là nguồn động viên, cổ vũ lớn để những người nghiên cứu, dịch thuật theo đuổi công việc này. Nhưng họ cần được hỗ trợ thêm gì nữa? Tôi nghĩ đó chính là sự ủng hộ, khuyến khích, đánh giá công tâm.

Chia sẻ về chuyện bếp núc dịch thuật nói chung, dịch công trình nghiên cứu nói riêng, thì một vấn đề quan trọng của dịch thuật mà tôi nhận thấy và muốn chia sẻ, đó là vốn từ tiếng Việt trong các dịch phẩm bị mai một nhiều hoặc nhiều khi được dịch giả sử dụng một cách máy móc, đơn điệu. Đọc sách xưa, dễ thấy cách diễn đạt rất sinh động, đa dạng. Đối với một tác phẩm dịch, nếu chỉ biết dùng một từ để dịch một từ thì rõ ràng là đơn điệu. Ngay cả khi ngôn ngữ của bản gốc không phong phú thì mình cũng phải tùy cơ chuyển ngữ cho nó phong phú, phù hợp với nhân vật, hoàn cảnh. Dịch sử cũng cần có văn phong sao cho người đọc hiểu được, cảm được, chứ không phải chính xác kiểu “word by word”.

Trong nhiều cuốn của tôi dịch có thể không dùng nhiều từ Hán Việt nhưng cái không khí vẫn toát lên sự trang nhã mà ngôn ngữ nguyên bản muốn biểu đạt. Dịch giả thực sự rất cần thông thạo tiếng mẹ đẻ, có ý thức giữ gìn, trau dồi nó.