Công nghệ mới giám định ADN hài cốt liệt sĩ
Trước số lượng mẫu hài cốt liệt sĩ chưa xác định danh tính rất lớn, trong khi chất lượng mẫu ngày càng giảm, các nhà khoa học trong và ngoài nước đã đẩy mạnh hợp tác, phát triển thành công giải pháp kỹ thuật mới về giám định ADN giúp xác định danh tính hài cốt liệt sĩ trên quy mô lớn, phù hợp với điều kiện của Việt Nam.
Hợp tác quốc tế nâng cao năng lực giám định
Trung tâm Giám định ADN của Viện Công nghệ sinh học (Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) là một trong 3 đơn vị giám định đầu ngành của cả nước tham gia vào đề án tìm kiếm, quy tập, định danh hài cốt liệt sĩ còn thiếu thông tin.
Kể từ khi đi vào hoạt động (7-1999) đến nay, Trung tâm Giám định ADN đã phát triển 13 quy trình phân tích ADN từ mẫu xương lâu năm, thực hiện 800 đợt tách chiết ADN nhân, tương đương khoảng 8.000 mẫu hài cốt liệt sĩ. Tỷ lệ tách thành công đạt 22% (khoảng 1.600 mẫu), góp phần trả lại danh tính nhiều liệt sĩ, giải mã được nhiều hệ gen của hài cốt liệt sĩ, thân nhân liệt sĩ để lưu trữ vào ngân hàng ADN.
Mặc dù đạt được những thành công bước đầu, công tác giám định ADN hài cốt liệt sĩ vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức. Phó Viện trưởng Viện Công nghệ Sinh học Phí Quyết Tiến cho biết, trước đây các đơn vị sử dụng công nghệ giám định ADN cho mẫu hài cốt dựa trên phân tích ADN ty thể. Tuy nhiên, thời gian càng trôi thì chất lượng mẫu ngày càng suy giảm. Trong số mẫu xương hài cốt thu thập được, có đến 30% mẫu không ra kết quả.
Với mục tiêu giúp Việt Nam nâng cao năng lực giám định hài cốt trong chiến tranh và phát triển một hệ thống toàn diện để đối khớp ADN từ hài cốt bị phân hủy nặng với ADN từ các gia đình đang tìm kiếm người thân, trong khuôn khổ Dự án giám định hài cốt do Cơ quan Phát triển quốc tế Hoa Kỳ (USAID), từ đầu năm 2023 đến nay, Ủy ban quốc tế về Tìm kiếm người mất tích (ICMP) phối hợp với Trung tâm Giám định ADN phát triển và tối ưu các công nghệ phân tích ADN mới bao gồm công nghệ tách chiết ADN nhân và công nghệ giải trình tự gen thế hệ mới phát hiện và phân tích các chỉ thị SNP (đa hình đơn nucleotide).
Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam Chu Hoàng Hà đánh giá, tối ưu hóa công nghệ tách ADN từ mẫu xương cổ, phát triển kỹ thuật phân tích, áp dụng công nghệ giải trình tự thế hệ mới nhằm xác định danh tính những người mất tích trong chiến tranh trên quy mô lớn là phù hợp với điều kiện của các đơn vị giám định ADN tại Việt Nam trong giai đoạn hiện nay.
Làm rõ hơn việc giám định ADN từ mẫu xương cổ được phân tích theo gen nhân sử dụng công nghệ mới, PGS.TS Phí Quyết Tiến cho biết, Trung tâm Giám định ADN đã phối hợp với Viện Khảo cổ học (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) nhằm xác định nguồn gốc di truyền với mẫu xương có niên đại vài trăm năm đến một nghìn năm. Đây là cơ sở để phát triển giám định mẫu ADN xương cổ các liệt sĩ có thời gian chôn lấp 40-80 năm đưa vào giám định.
Xây dựng quy trình công nghệ hoàn chỉnh
Ngày 29-3-2024, Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam đã phê duyệt dự án “Nâng cao năng lực giám định hài cốt trong chiến tranh thông qua hợp tác phát triển, chuyển giao công nghệ và tiếp nhận trang thiết bị, hóa chất, vật tư tiêu hao”, nhằm cụ thể hóa các nội dung của Bản ghi nhớ về việc hỗ trợ Việt Nam nâng cao năng lực giám định hài cốt trong chiến tranh giữa Giám đốc Cơ quan Việt Nam tìm kiếm người mất tích và USAID.
Theo đó, các nhà khoa học tại Ủy ban quốc tế về Tìm kiếm người mất tích và Viện Công nghệ sinh học sẽ triển khai các nghiên cứu tối ưu hóa công nghệ tách chiết ADN nhân từ mẫu hài cốt liệt sĩ Việt Nam, phát triển các kỹ thuật phân tích đa hình, xây dựng cơ sở dữ liệu hướng tới xây dựng quy trình công nghệ hoàn chỉnh, giúp xác định danh tính của những người mất tích trong chiến tranh trên quy mô lớn.
Triển khai dự án này, 100 mẫu hài cốt liệt sĩ đã được đưa sang Hà Lan tách chiết ADN nhân và giám định ADN. Theo Tổng Giám đốc Ủy ban quốc tế về Tìm kiếm người mất tích Kathryne Bomberge, đến nay, các nhà khoa học 2 bên đã thu được ADN nhân từ các mẫu xương bị phân hủy nặng. Các kết quả này có thể so sánh với các mẫu do họ hàng xa của những người mất tích hiến tặng và cung cấp ADN trùng khớp. Từ đó có thể áp dụng một cách có hệ thống để tạo ra số lượng nhận dạng lớn. Trong số các mẫu xương được xử lý đến nay, 70% đã tạo ra hồ sơ, ADN nhân để có thể nhận dạng nếu so sánh với hồ sơ tham chiếu phù hợp.
Trong tương lai, Ủy ban quốc tế về Tìm kiếm người mất tích sẽ giúp Viện Công nghệ sinh học phát triển các phương pháp trích xuất ADN tiên tiến, từ đó có thể thiết lập một hệ thống tự động để xử lý số lượng lớn mẫu.
Về phía mình, Trung tâm Giám định ADN cho biết sẽ hoàn thiện cơ sở vật chất, nghiên cứu hoàn thiện công nghệ, chú trọng tới các nghiên cứu chuyên sâu về ứng dụng công nghệ mới vào phân tích mẫu hài cốt lâu năm nhằm triển khai nhiệm vụ giám định ADN hài cốt liệt sĩ phù hợp với điều kiện Việt Nam.