Bánh Tết xứ Đoài

1. Năm nào cũng vậy, cứ sáng 22 Tết dì tôi lại dậy thật sớm để đi chợ Nủa, cách nhà hơn 3 cây số. Chợ Nủa nằm ở xã Bình Phú, không xa lạ đối với người dân vùng Thạch Thất, đặc biệt là với người Canh Nậu, Hương Ngải, Dị Nậu, Hữu Bằng, Thạch Xá, Chàng Sơn... Thậm chí, mấy năm nay, chợ Nủa phiên nào cũng có du khách đến chơi chợ, quay phim, chụp ảnh.

Chợ Nủa tháng họp 6 phiên, vào ngày mùng 2, 7, 12, 17, 22, 27 âm lịch. Nhưng với dì tôi, phiên chợ ngày 22 tháng Chạp là phiên quan trọng nhất trong năm, “để tới phiên 27 mới mua sợ không chọn được lá đẹp, lại vội nữa”. Vì thế, dì phải đến chợ từ rất sớm, chọn lựa từng bó lá mua về để chuẩn bị gói bánh Tết. Gạo nếp, đỗ xanh tự tay cấy trồng được đã sẵn sàng đợi Tết. Năm nào cũng vậy, chiều 22 tháng Chạp đã thấy nhà dì đầy đủ lá. Những bó lá dong xanh mượt để gói bánh chưng. Lá chuối khô bản to rộng để gói bánh mật, bánh gai... Hôm sau dì bắt đầu rửa từng tàu lá dong, xếp ngay ngắn cho ráo nước. Lá chuối khô cũng được dì lau sạch, vuốt phẳng phiu xếp gọn vào những cái mẹt. Rồi dì còn ra xóm Trại xin mấy chục lá dừa về để làm hộp bánh gai cho đẹp...

Sự cầu kỳ trong việc làm bánh Tết không là chuyện riêng của dì. Ngày trước cũng như bây giờ, người dân xứ Đoài chuẩn bị chu đáo cho cái Tết của gia đình từ rất sớm, đặc biệt là việc làm các loại bánh. Thế hệ như dì tôi, sống qua nhiều thăng trầm khốn khó, thói quen chuẩn bị Tết từ sớm đã hằn sâu.

2. Bánh chưng là loại bánh không thể thiếu trong Tết cổ truyền của người Việt. Người xứ Đoài cũng vậy, Tết đến dù nhà giàu hay nghèo đều gói bánh chưng. Quãng 27, 28 Tết, đi dọc những con đường làng, từ Hữu Bằng qua Thạch Xá sang Chàng Sơn... dễ dàng bắt gặp những nồi bánh chưng đang sôi ùng ục. Mấy cụ già và đám trẻ con ngồi quây quần trông nồi bánh, mùi bánh chưng, mùi ngô khoai nướng quyện vào nhau ngào ngạt. Trong làn gió bấc cuối năm, lại thêm chút mưa bụi như rắc phấn, bắt gặp những bếp lửa ấm ven đường, chợt thấy Tết quê thật thân thuộc, ấm áp...

Xưa, để đun được nồi bánh, dân xứ Đoài thường tích trữ gộc tre để đun cho đượm lửa. Đó là chuyện của một thời đã xa. Giờ, nhiều làng có nghề làm mộc, củi đun bánh không còn là chuyện đáng lo. Gạo, đỗ, thịt thà giờ cũng dư dả. Nhà đông con cháu quây quần đón Tết còn nấu 2, 3 nồi bánh chưng. Ngày 25 Tết đun một nồi. Đến chiều Ba mươi lại đun nồi nữa để cúng ông bà, tổ tiên. Đến tối mùng Ba, lại nổi lửa đun thêm một nồi to để chia cho con cháu "mang về nhà cúng Tết".

Bên cạnh gói bánh chưng vuông, nhiều gia đình ở xứ Đoài vẫn gói bánh chưng dài (nhiều nơi gọi là bánh chưng đòn). Những cái bánh dài, to như những cây giò, buộc bằng lạt giang treo ở góc nhà khiến người ta thấy thương mến vô cùng. Dù bây giờ, nhiều khi những cái bánh ấy ăn không hết, nhưng Tết về, ai cũng muốn cho góc nhà của mình ấm lên màu của Tết.

3. Bên cạnh bánh chưng, dường như mỗi làng quê ở vùng "đất đá ong khô nhiều ngấn lệ" đều có những loại bánh riêng, mang bản sắc của quê hương. Người Hương Ngải nổi tiếng với bánh gai. Dân Cần Kiệm, Chàng Sơn có thêm bánh mật. Mâm cỗ cúng tổ tiên ngày Tết của người dân làng cổ Đường Lâm không thể thiếu bánh tẻ răng bừa. Làng Phú Nhi (phường Phú Thịnh, thị xã Sơn Tây) nổi tiếng với món bánh tẻ. "Bánh tẻ Phú Nhi" đã trở thành thương hiệu được nhiều du khách biết đến. Vẫn là gạo tẻ, thịt lợn, mộc nhĩ, hành... bọc ngoài là lá dong, lá chuối nhưng người Phú Nhi có bí quyết riêng, ăn miếng bánh tẻ, dù ngày Tết hay ngày thường, đều không thấy ngán.

Tết đến, người làng Thạch Xá còn làm bánh chè lam rất đặc biệt. Bột bỏng gạo nếp, mật mía, gừng và thêm chút mỡ lợn loại ngon - chừng ấy thứ thôi nhưng mỗi gia đình lại cho ra những mẻ bánh khác nhau. Bánh chè lam Thạch Xá được du khách trẩy hội chùa Tây Phương rất ưa chuộng. Ở Thạch Xá, có những gia đình làm bánh chè lam quanh năm. Nhưng vào ngày Tết, nhiều gia đình lại tự tay làm chè lam để gửi cho con cháu hay người thân ở xa như một món quà Tết ý nghĩa...

Nhưng độc đáo nhất có lẽ là tục làm bánh Tết của làng Canh Nậu. Tết đến, dù giàu hay nghèo, rảnh rang hay bận rộn, nhà nào cũng làm tới 13 loại bánh. Nhiều gia đình còn cẩn thận chuẩn bị nguyên liệu làm bánh Tết từ vài ba tháng trước. Đến ngày ông Công ông Táo về trời thì chính thức làm để cúng. 13 loại bánh của người làng Canh Nậu gồm bánh chưng, bánh gio, bánh gai, bánh nếp, bánh đúc, bánh tẻ, bánh gấc... Với quan niệm mỗi thứ bánh mang một ý nghĩa khác nhau, ví như bánh chưng thể hiện cho sự sung túc, bánh gio giúp tiêu hóa tốt trong ngày Tết, bánh gai bồi bổ cho phụ nữ..., vì thế, bất cứ ai có dịp về làng Canh Nậu ăn Tết đều cảm thấy vô cùng thú vị.

Thông qua phong tục làm bánh Tết, người dân đã lưu dấu một nếp sống đẹp, đồng thời trao truyền cho con cháu những giá trị bất biến của văn hóa xứ Đoài...