Một tâm hồn Hà Nội, một tình yêu Hà Nội

Nhà “xuất, nhập khẩu văn hóa” tài ba

Ký ức của nhiều người về nhà văn hóa Hữu Ngọc là một con người nhỏ bé đội mũ phớt, đôi mắt lấp lánh tinh anh sau cặp kính, thong thả đi bộ trên hè phố Trần Hưng Đạo - nơi có trụ sở của Nhà xuất bản Thế giới. 

Giờ đây, ông ít đến căn phòng nhỏ trên phố mà ngồi làm việc ở tầng hai trong ngôi nhà khang trang rợp bóng cây xanh ở khu đô thị Nam Trung Yên đầy tranh và sách.

Là người chịu ảnh hưởng của nền giáo dục phương Tây nên Hữu Ngọc có một phong thái lịch lãm, ân cần với người đối thoại dù người đó nhỏ hơn ông cả về tuổi đời lẫn tuổi nghề.

Cuộc đời ông kinh qua nhiều giai đoạn, trải qua nhiều nghề: Dạy học, làm công tác địch vận, làm văn hóa đối ngoại, viết sách, viết báo, dịch thuật, nghiên cứu văn hóa... nhưng ông thích được gọi nhất là “nhà xuất, nhập khẩu văn hóa”: Giới thiệu văn hóa Việt Nam ra nước ngoài và giới thiệu văn hóa nước ngoài vào Việt Nam.

“Sáng nay, tôi vừa tiếp mấy vị khách người Mỹ. Họ đến để tìm hiểu về văn hóa Việt Nam. Ngày càng nhiều người nước ngoài hiểu rằng, muốn làm ăn thành công ở đây, dù trong lĩnh vực kinh tế, không thể không biết về văn hóa, phong tục Việt. Nó như chiếc chìa khóa tâm hồn con người bản địa” - ông cười hóm hỉnh.

Nhà văn hóa Hữu Ngọc là diễn giả của hàng trăm cuộc nói chuyện về văn hóa Việt Nam cho khách nước ngoài, trong đó, có nhiều nhân vật quan trọng đến thăm Việt Nam: Vua và hoàng hậu Thụy Điển, Vua và công chúa Na Uy, Thống đốc bang Hawaii (Mỹ), cựu Thủ tướng Brazil, giáo sư nhiều trường đại học trên thế giới, nhiều đoàn khách du lịch Mỹ, Pháp, Australia... Nhiều Đại sứ quán nước ngoài đóng ở Việt Nam thường xuyên nhờ ông thuyết trình những vấn đề văn hóa.

Đặc biệt, có lần ông được mời nói về văn hóa Việt Nam cho 20 đại sứ của Thụy Điển khu vực châu Á họp ở Hà Nội. Ông từng tổ chức cho Sứ quán Thụy Điển và Đan Mạch khóa học ngắn ngày và những chuyến dã ngoại, như du lịch ven sông Hồng bằng ca nô, đi thăm các đền chùa nổi tiếng; được nước bạn Thụy Điển và Đan Mạch mời làm Giám đốc Quỹ Thụy Điển - Việt Nam phát triển văn hóa, Quỹ Văn hóa Đan Mạch - Việt Nam hỗ trợ cho văn hóa Việt Nam. Ông bảo, đến nay, ông đã nói cho hàng nghìn người nghe về văn hóa Việt Nam, trong đó có văn hóa Hà Nội.

Điều đáng quý ở ông là dù tuổi đã cao, nhưng ông vẫn rất minh mẫn và không hề mắc bệnh dề dà thường thấy ở người già. Bận rộn trong niềm vui vì năng lượng sáng tạo vẫn dồi dào, tình yêu cuộc sống không hề phai nhạt.

Ông kể: “Một lần, tôi đến nói ở khách sạn Sofitel Metropole, người nghe là hơn 70 giáo sư và cựu sinh viên 3 trường đại học lớn ở Mỹ (Harvard, Yale, Stanford). Thấy tôi cầm cuốn “Wandering through Vietnamese culture” (Lãng du trong văn hóa Việt Nam, sách dày hơn 1.000 trang của Hữu Ngọc), họ biết một giờ đồng hồ tôi nói là rút gọn từ cuốn này. Lúc đầu, họ nghe hơi xét nét, nhưng sau thì rất chăm chú. Mười lăm phút chất vấn không đủ cho những câu hỏi sâu. Có người nói: “Tôi đã đọc tài liệu về Việt Nam hằng năm nay, nhưng không hiểu rõ bằng nghe ông nói một giờ”. Rồi người này xin tôi vẽ sơ đồ văn hóa Việt Nam lên trên một tờ giấy lớn để lưu lại. Hôm sau, họ cử người đến Nhà xuất bản Thế giới mua 28 cuốn “Lãng du trong văn hóa Việt Nam”. Cuốn sách nặng gần hai ký, trong khi khách du lịch rất ngại mang nặng... Tôi cho như vậy là "thắng"”.

Vốn là một diễn giả có tài, ông biết chinh phục nhiều đối tượng khác nhau bằng những lập luận chặt chẽ, khúc triết. Đối thoại với ông, khoảng cách trẻ - già bị xóa nhòa bởi sự trọng thị, chân tình. Bởi vậy, gặp ông lần nào cũng vui.

Dành cả cuộc đời cho nền văn hóa nước nhà nhưng ông Hữu Ngọc chỉ xem đó là diễn đàn để chơi. Ấy là cách nói khiêm tốn của ông bởi ai cũng biết hơn 7 thập kỷ qua ông đã góp phần không nhỏ để gìn giữ văn hóa Việt Nam, giúp văn hóa Việt Nam ngày một phát triển đúng hướng và lan tỏa đến cộng đồng quốc tế.

Một tình yêu Hà Nội

Sinh ra và lớn lên ở phố Hàng Gai, một con phố vào loại cổ nhất trong khu ba mươi sáu phố phường của Hà Nội, nhà văn hóa Hữu Ngọc tâm sự, ông không nhận ra mình gắn bó, mến yêu mảnh đất này như thế nào cho đến khi xa Hà Nội đi kháng chiến.

Trong 9 năm xa Hà Nội, giữa núi rừng gian khổ, ông càng quay quắt nhớ Thủ đô da diết, nhớ những điều bình dị, từ cây đa đình Cổ Vũ, rặng liễu bên hồ Hoàn Kiếm… đến những món ăn đậm hương vị Thủ đô...

Những trải nghiệm về Hà Nội cứ ngấm sâu khiến tình yêu nồng nàn với mảnh đất này ngày càng căng đầy và rồi với tất cả sự nâng niu, ông biến cảm xúc thành những bài viết sinh động.

Đến nay, trong số 34 cuốn sách về di sản văn hóa Việt Nam mà ông đã viết bằng tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Đức và cả bằng tiếng Việt thì có 7 cuốn viết riêng về Thủ đô thân yêu. Với ông, văn hóa Hà Nội là những điều rất đỗi thân quen như tranh Hàng Trống, tháp Rùa, Văn Miếu, phố cổ, những món ăn cổ truyền ngày Tết, những lễ hội, phong tục tập quán hay đơn giản là những hàng cây ven đường... Vì thế, trong sách của ông, người đọc luôn nhận thấy hình ảnh một Hà Nội xưa thanh bình, mộc mạc mà thấm đẫm tình người.

Công trình đầu tay về văn hóa Hà Nội của ông là cuốn “Phác thảo chân dung văn hóa Hà Nội” (1997) viết bằng tiếng Pháp dày 200 trang. Ông nói: “Khi Chính phủ Canada đặt hàng tôi viết trong 3 tháng một quyển về Hà Nội bằng tiếng Pháp, tôi đã có sẵn những kỷ niệm thân thương về Hà Nội, không chỉ là kiến thức từ sách vở mà còn từ kiến thức thực tế, nên cứ thế là viết thôi”.

Ông chia sẻ, lâu nay, dưới con mắt của nhiều người phương Tây, văn hóa Việt Nam chỉ là hình bóng của văn hóa Pháp. Vì thế, nhân dịp này ông muốn thông qua những trang viết của mình, giới thiệu với bè bạn năm châu những nét đặc sắc, mang đậm bản sắc riêng của dân tộc Việt Nam bằng cả lòng tự hào và tự tôn dân tộc.

Cuốn sách được viết không chỉ bằng sự hiểu biết sâu sắc về văn hóa Hà Nội mà còn bằng những rung cảm của một người gắn bó cả cuộc đời với Thủ đô. Đây là cuốn sách đầu tiên giới thiệu về Hà Nội một cách hệ thống cho người nước ngoài kể từ tháng 8-1945 đến thời điểm năm 1997 và được dùng làm quà tặng các nguyên thủ quốc gia đến tham dự Hội nghị các nước có sử dụng tiếng Pháp lần 7 tại Hà Nội.

Năm 2010, đúng dịp kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, ông tiếp tục cho ra mắt bộ sách bỏ túi “Ha Noi, Who are you” bằng tiếng Anh để phục vụ công tác đối ngoại. Mỗi cuốn sách là một câu chuyện đặc biệt giới thiệu về lịch sử Hà Nội, khu phố cổ, khu phố Tây, khu thành cổ, khu ngoại ô, ẩm thực, tìm hiểu các nhân vật qua tên phố, đời sống tâm linh (tín ngưỡng, tôn giáo, chùa đền, hội hè), văn hóa nghệ thuật, giáo dục… qua đó giúp người đọc hình dung một cách tổng thể về các lĩnh vực của Hà Nội.

Cuốn sách “Hà Nội của tôi” ra mắt bạn đọc khi nhà văn hóa Hữu Ngọc bước vào tuổi 92. Thật đáng khâm phục! Cuốn sách dày gần 500 trang này dẫn dắt người đọc tìm hiểu truyền thống Hà thành qua khu phố cổ và các làng ven đô, khám phá những cái mới trong Thủ đô hiện đại qua một cái nhìn rất dí dỏm và những suy ngẫm sâu sắc về lịch sử, văn hóa trong hệ tham chiếu rất rộng lớn của văn hóa phương Đông và thế giới.

Thưởng lãm những bài viết về Hà Nội của ông ai cũng cảm nhận được sự tinh tế, trong sáng của một ngòi bút tràn đầy năng lượng khám phá. Cho đến nay, ông Hữu Ngọc là người có nhiều tác phẩm về Hà Nội viết bằng ngoại ngữ nhất. Những công trình của ông là thứ tài sản quý giá cho văn hóa Hà Nội hôm nay và mai sau.

Tuổi bách niên mà sức sáng tạo vẫn thanh xuân

Ở nhà văn hóa Hữu Ngọc có nhiều cái “hiếm”. “Hiếm” không chỉ vì ông đã vượt mốc 100 tuổi và có hơn 70 năm đưa văn hóa Việt Nam ra thế giới bằng sự uyên bác, nghiêm cẩn. Điều tôi muốn nói ở đây là chất tươi mới, sự trẻ trung trong suốt cuộc đời lao động sáng tạo của ông.

Nhà thơ Trần Đăng Khoa từng nói: "Hữu Ngọc sinh năm 1918. Nhiều văn nghệ sĩ nổi tiếng, thuộc lứa đàn em của ông giờ đã thành người ở cõi thương cõi nhớ. Vậy mà Hữu Ngọc vẫn "dẻo dai sánh bước cùng thời đại" hay nói như ngôn ngữ của ông - Cứ lang thang như một áng mây giời".

Thật cảm động! Ở tuổi bách niên, dù tự nhận rằng cái đầu "cạn dần nhiên liệu", mắt mờ, tai kém nhưng ông vẫn lao động bền bỉ, vẫn tràn đầy say mê và dành trọn tâm huyết cho Hà Nội - mảnh đất đã gắn bó với ông trọn một thế kỷ, nơi đem lại cho ông niềm tự hào và nguồn cảm xúc sáng tạo không ngừng.

Đưa tôi xem cuốn sách mới nhất “Viet Nam: Tradition and change” (Việt Nam: Truyền thống và đổi thay - 2018) do Ohio University (Mỹ) và Nhà xuất bản Thế giới đồng xuất bản, ông cho xem luôn bài báo đánh giá cuốn sách đạt 4 sao của Choice Review (thuộc Choice - một tổ chức về xuất bản của Mỹ).

Trên chiếc bàn nhỏ của ông là hai tập bản thảo lớn và dày mang tên “Ngẫm chuyện xưa nay” (tập 2 của “Lãng du trong văn hóa Việt Nam”) và “Cảo thơm lần giở” (tập hợp những bài báo giới thiệu tư duy của gần 200 danh nhân thế giới, từ Đức Phật, Chúa Jesus, Khổng Tử… đến các nhân vật hiện đại) của ông đang viết dở.

Mấy năm trước, ông vẫn đều đặn mỗi tuần viết 3 bài báo: Một bài bằng tiếng Anh cho tờ Việt Nam News Sunday, một bài bằng tiếng Pháp cho tờ Le Courrie du Vietnam Dimanche và một bài bằng tiếng Việt cho tờ Sức khỏe và Đời sống. Giờ thì cố mỗi tháng được một, hai bài nhưng cũng có lúc cao hứng thì mỗi Chủ nhật một bài. Mắt yếu, ông nhờ con cháu chép hộ.

Nhà văn hóa Hữu Ngọc quả là một con người đặc biệt với sức làm việc dẻo dai kỳ lạ. Cuộc đời của ông là tấm gương cho con cháu, ở tuổi bách niên mà sức sáng tạo vẫn thanh xuân.