Nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách: “Sứ giả” của văn hóa Việt

1. Một sáng thu Hà Nội, nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách hẹn tôi tới ngôi nhà ông đang trọ trên phố Tôn Đức Thắng tấp nập người xe. Trò chuyện với tôi, Trịnh Bách kể, ông sinh ra trong một gia đình dòng dõi, mẹ ông xuất thân từ một gia đình quan lại triều Nguyễn. Năm 1972, Trịnh Bách sang Mỹ. Đầu những năm 1990, ông và bạn bè xuất bản tạp chí VietNow bằng tiếng Anh để truyền bá về truyền thống lịch sử, văn hóa Việt Nam ở nước ngoài. Vậy nhưng Trịnh Bách vẫn chưa thấy thỏa, thế là ông bỏ lại công việc ở Mỹ, về Việt Nam sinh sống và dành rất nhiều công sức, tiền bạc để khôi phục di sản văn hóa dân tộc.

Năm 1994, Trịnh Bách về Việt Nam để bắt đầu hành trình phục dựng các hiện vật cung đình triều Nguyễn. Ông khởi đầu bằng việc “mò mẫm” nghiên cứu các hiện vật, tư liệu lịch sử còn sót lại ở các bảo tàng, thư viện, các gia đình dòng dõi vua chúa. Đó là sự cẩn trọng hết sức cần thiết, bởi chỉ khi có đủ kiến thức về di sản cung đình thì quá trình khôi phục mới không chệch hướng.

Trịnh Bách quan niệm, chỉ bắt tay tiến hành một công việc khi mình biết rõ ràng, và phải “nói có sách, mách có chứng”, chứ không làm cho xong, làm lấy được. Theo Trịnh Bách, muốn khôi phục di sản thành công thì đầu tiên phải hiểu về di sản. Sự hiểu ấy phải thông qua nhiều nguồn, mà sách vở chỉ là một. Quan trọng nữa là phải tìm được các nhân chứng, các nghệ nhân. Nếu sách vở cho ta biết trước được hình ảnh hoặc bản vẽ cũ của trang phục thì nghệ nhân sẽ mách cho ta về đường kim mũi chỉ, về hoa văn, chất liệu vải. Thường thì vải tơ tằm cung đình được dệt bằng phương pháp thủ công. Vải và chỉ thêu được nhuộm theo màu sắc cổ truyền. May và thêu cũng hoàn toàn thủ công.

Như khi tiến hành khôi phục trang phục cung đình Huế, Trịnh Bách may mắn tìm được những người thợ thủ công. Theo Trịnh Bách, để phục chế xong một bộ triều phục, mỗi nhóm thợ thêu bốn người phải mất trên dưới một năm. Cứ cần mẫn, bền bỉ như thế, những trang phục cầu kỳ của cung đình như Long bào xuân hạ Hoàng đế, Phượng bào thu đông Hoàng hậu... lần lượt được hoàn thành. Ngoài ra, Trịnh Bách còn phục dựng các sập ngủ, sập trà chạm rồng, tủ ghế, chân đèn, bình hoa, thống, đĩa, chén...

2. Không chỉ nặng lòng với những trang phục, đồ vật cung đình Huế, Trịnh Bách còn đau đáu với nhiều giá trị văn hóa Việt đã bị lãng quên, thất truyền. Sau khi về nước, chứng kiến việc trẻ em cứ đến rằm tháng Tám lại chơi các đồ chơi Trung Quốc mà không hề biết đến những đèn lồng Trung thu cổ truyền độc đáo của Việt Nam, Trịnh Bách chia sẻ với các em và tự thấy mình "cần phải làm cái gì đó”. Thế là từ năm 2007 ông lại mày mò đọc tư liệu, tìm kiếm các nghệ nhân làm đèn lồng. Sau nhiều chuyến đi về các làng nghề, Trịnh Bách đến khu Phú Bình (quận 11, TP Hồ Chí Minh) vốn là nơi vẫn sản xuất đèn Trung thu từ khi ông còn bé để tìm những nghệ nhân tâm huyết có tay nghề nhằm phục hồi lại nghệ thuật quý báu này. Và mãi đến năm 2017 ông mới có cơ duyên gặp được gia đình cụ quả phụ Nguyễn Trọng Văn ở đấy.

“Gia đình cụ Văn đã có truyền thống làm đèn Trung thu từ nhiều đời ở làng Báo Đáp (nay thuộc xã Hồng Quang, huyện Nam Trực, Nam Định). Từ khi chuyển vào TP Hồ Chí Minh họ vẫn tiếp tục giữ nghề, dù rằng có phải thay đổi một chút về hình thức của những chiếc đèn này. Người làm việc trực tiếp với tôi là các em Nguyễn Trọng Bình, Nguyễn Trọng Thành, con trai cụ Văn. Họ rất kiên nhẫn, sáng dạ và quan trọng nhất là cầu tiến, yêu nghề...” - Trịnh Bách chia sẻ. Năm 2017, Trịnh Bách bắt đầu phục dựng lại đèn theo phong cách Sài Gòn cũ mà ông vẫn được thấy và được chơi ở Sài Gòn khi còn nhỏ. Sau đó, từ ký ức của cụ Văn, ông cũng đã hồi phục được một số đèn theo phong cách Báo Đáp xưa, thời những năm 1950. Những mẫu đèn này đã được bàn giao cho Bảo tàng Hà Nội để phục vụ công chúng.

Cùng với những chiếc đèn Trung thu, để mâm cỗ chơi trăng tháng Tám của trẻ em thêm ý nghĩa, Trịnh Bách còn tiến hành khôi phục những con giống bột màu. Sở dĩ ông quyết tâm làm, bởi xưa ở Hà Nội có những con giống làm bằng bột cho trẻ em vào dịp Trung thu. Đó cũng là một nghệ thuật độc đáo của người Hà Nội. Tết Trung thu xưa, trẻ em không thể thiếu 3 món là bánh, con giống bằng bột và đèn (nhiều loại). Qua nghiên cứu, Trịnh Bách khẳng định: Việt Nam là đất nước độc nhất có tục lệ nặn con giống bột làm đồ chơi trẻ em trong dịp Tết Trung thu. Tục nặn con giống bột có từ hàng trăm năm trước. Viện Viễn Đông Bác Cổ ở nước Pháp hiện còn lưu giữ được ảnh những con giống bột được chụp từ đầu thế kỷ XX, với chú thích là “Đồ chơi bằng bột nhuộm màu của Tết Trung thu Hà Nội”.

“Cũng như đèn Trung thu, các con giống bột xinh đẹp hiện vẫn được các bảo tàng châu Âu gìn giữ và ghi chú rõ là con giống bột màu cho trẻ con cho dịp Tết Trung thu Hà Nội” - nhà nghiên cứu Trịnh Bách cho biết. “Con giống bột Trung thu Hà Nội có ba xuất xứ là khu vực Đồng Xuân (các phố Đồng Xuân, Hàng Đường, Hàng Mã...), Phố Khách (Hàng Buồm, Mã Mây...) và làng Xuân La (Phú Xuyên). Vì lý do lịch sử mà các con giống bột Hà Nội từ lâu hầu như đã thất truyền. Không ai còn biết đến chúng nữa. Những năm 1995, 1996 tôi vẫn thấy một phụ nữ bán con giống bột Trung thu ở chợ Trung thu phố Hàng Mã (Hà Nội). Sau đó không thấy nữa, vì nghe nói bà cụ làm con giống đã yếu không còn tiếp tục giữ nghề được nữa”.

Và thế là, từ những ký ức Trung thu xưa kết hợp với việc xem, chụp ảnh những con giống bột màu đang được lưu giữ trong bảo tàng ở châu Âu, Trịnh Bách lại tiếp tục hành trình đưa con giống bột màu trở lại với đời sống đương đại. Quãng năm 1998, trong một lần tìm kiếm, Trịnh Bách đã gặp được Đặng Văn Hậu - một thiếu niên nặn tò he ở Phú Xuyên (Hà Nội) rất khéo tay. Lúc đó hỏi Hậu và ông ngoại của Hậu về con giống bột Trung thu Hà Nội thì cả hai đều không biết. Phải mất tới gần chục năm nữa, vào năm 2017, khi Đặng Văn Hậu may mắn được gặp bà Phạm Nguyệt Ánh ở Nhân Hòa, Hà Nội, là nghệ nhân cuối cùng của dòng giống bột Đồng Xuân còn được biết đến nay. “Với kiến thức của bà Nguyệt Ánh, tay nghề của Đặng Văn Hậu và ký ức của tôi, chúng tôi đã hồi phục lại được cả ba dòng con giống bột nói trên” - Trịnh Bách nói.

3. Trong quá trình khôi phục những gì đã mất, Trịnh Bách cho rằng, khó nhất là tìm được nghệ nhân biết nghề, yêu nghề, và nhất là có lương tâm nghề nghiệp. Việc khó kế tiếp là phải tìm lại được công thức cho ra được nguyên liệu gốc. Bên cạnh đó, một thách thức nữa là chống chọi lại được trước sự ra đời của các “truyền thống giả”. “Vì bao năm chiến tranh, thiếu thốn, nhiều ngành nghề đã bị mai một. Lợi dụng điều này, nhiều người đã tự đặt ra những thứ “gọi là truyền thống” để trục lợi, đánh vào khát khao tìm về truyền thống của mọi người, nhất là giới trẻ hiện nay. Từ ẩm thực, văn chương, cho đến thủ công mỹ nghệ. Việc này có hại cho nền văn hóa dân tộc” - nhà nghiên cứu Trịnh Bách khẳng định.

Hiện nay, hằng tháng Trịnh Bách vẫn phải lo... trả tiền thuê nhà, song không vì thế mà ông thôi ấp ủ những dự định khôi phục những di sản văn hóa cha ông để lại. Hễ có dư chút tiền nào, hay kêu gọi được một quỹ bảo tồn văn hóa nào, Trịnh Bách lại lao vào nghiên cứu, khôi phục... để xây đắp lại một “miền ký ức” chân thật nhất cho hiện tại và tương lai.

“Qua những việc làm cụ thể của mình, tôi không dám mong mỏi gì hơn là khôi phục lại được những nét văn hóa của đất nước, để cho mọi người biết được sự quý báu và đẳng cấp của nền văn hóa Việt Nam. Hiện nay, ai cũng có mong ước hồi phục lại các di sản mà vì các lý do lịch sử đã bị mai một. Nhưng đã dấn thân thì phải làm việc một cách nghiêm túc, bài bản với một nền tảng kiến thức vững vàng, không được phép tùy tiện...”.

 Nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách