Phía sau danh hiệu Nghệ nhân dân gian: Vật lộn mưu sinh

Đây là niềm vui lớn đối với không chỉ riêng những được tôn vinh mà còn với tất cả người dân Việt Nam yêu mến văn hóa dân gian. Nghệ nhân dân gian là danh hiệu cao quý của Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam trao tặng cho những người có thành tích trong bảo tồn, phát huy những giá trị của văn hóa phi vật thể; những người có vai trò sáng tạo, sở hữu, bảo tồn và truyền dạy các giá trị văn hóa dân gian ở nhiều lĩnh vực khác nhau như: ca trù, quan họ, hát Xoan, chầu văn… Bà Phạm Thị Đoan Trang, một trong 5 Nghệ nhân dân gian được vinh danh xúc động chia sẻ, sẽ cùng các nghệ nhân chung tay bảo tồn nét văn hóa Việt Nam, hướng tới năm 2016 được thế giới công nhận UNESCO.

Tuy nhiên, có một thực tế là để được công nhận là Nghệ nhân ưu tú hoặc Nghệ nhân nhân dân, những người hoạt động trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể gặp không ít khó khăn. Thậm chí, khi đã được công nhận, họ vẫn phải đối mặt với nhiều khó khăn trong cuộc sống, cũng như trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa tại cộng đồng. Đó cũng là điều khiến lãnh đạo Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam vẫn đau đáu khi Hội đã tiến hành phong tặng danh hiệu nghệ nhân đã hơn 10 năm nay (từ năm 2001), nhưng chế độ, chính sách đãi ngộ cho nghệ nhân vẫn phải trông chờ vào Nhà nước.

Ngay tại lễ phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian trong tín ngưỡng thờ Mẫu, Giáo sư-Tiến sĩ khoa học Tô Ngọc Thanh, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam chia sẻ, trước đây, ngoài phong tặng danh hiệu, Hội còn sử dụng nguồn quỹ Ford (Hoa Kỳ) để hỗ trợ các nghệ nhân bằng cách mời họ về truyền dạy cho lớp trẻ. Tuy nhiên, từ sau năm 2010 đến nay, nguồn tài trợ này không còn nên việc này không thực hiện tiếp được. Vì vậy, Hội chỉ có thể phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian, đồng thời phối hợp với các đơn vị tài trợ để tiếp tục tiếp sức cho các Nghệ nhân.

Hưởng ứng việc làm ý nghĩa này, chi hội văn nghệ dân gian ở một số tỉnh, thành phố cũng đã lập quỹ để hỗ trợ thường xuyên cho nghệ nhân, trong đó, Chi hội tỉnh Gia Lai vẫn duy trì mức hỗ trợ 300.000 đồng/tháng cho các nghệ nhân sử thi. Tuy nhiên, những tỉnh, thành phố làm được như Gia Lai chưa nhiều và mức hỗ trợ cũng khá khiêm tốn.

Chính sách của Đảng, Nhà nước tạo điều kiện cho nghệ nhân (gồm cả Nghệ nhân ưu tú, Nghệ nhân nhân dân) có thu nhập thấp, có hoàn cảnh khó khăn được hưởng trợ cấp sinh hoạt hàng tháng. Song, với các nghệ nhân cao tuổi thuộc diện lao động tự do, thì những khoản bảo hiểm y tế hay bảo hiểm xã hội vẫn chưa được xem xét. Được phong tặng danh hiệu cấp nhà nước, nhưng ngoài giấy chứng nhận danh hiệu, huy hiệu, các nghệ nhân hầu như không nhận được những ưu đãi về vật chất, mà chỉ được hưởng một khoản tiền thưởng tượng trưng đi kèm.

Thống kê sơ bộ cho thấy, hiện cả nước có khoảng 75,3% nghệ nhân ở độ tuổi nghỉ hưu; 50% nghệ nhân thuộc dân tộc thiểu số; 60% nghệ nhân sinh sống gắn với nông nghiệp, nên phần lớn không phải là đối tượng làm việc và hưởng lương từ ngân sách nhà nước. Vì vậy, dù được tôn vinh nhưng nhiều “báu vật nhân văn sống” đã ở tuổi “xưa nay hiếm” vẫn đang phải vật lộn với cuộc mưu sinh.

Được biết, trong đợt phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể lần 1-năm 2015, có đến 70% số nghệ nhân đã bước vào tuổi “xưa nay hiếm”, thậm chí có những người đã qua tuổi 100 như Nghệ nhân nhã nhạc cung đình Huế-Lữ Hữu Thi. Trong khi đó, Việt Nam đã có gần chục di sản được công nhận di sản văn hóa phi vật thể đại diện cho nhân loại; đang tiếp tục trình hồ sơ 2 di sản văn hóa phi vật thể lên Tổ chức Khoa học, Giáo dục và Văn hóa của Unesco. Thực tế đó khiến xã hội không chỉ quan tâm đến việc phong tặng danh hiệu, mà còn dồn sự quan tâm đến việc thực hiện chính sách đãi ngộ đối với họ.

Mới đây, Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội đã tổ chức lấy ý kiến về Dự thảo Nghị định quy định việc hỗ trợ đối với Nghệ nhân dân gian, bao gồm Nghệ nhân nhân dân và Nghệ nhân ưu tú. Theo đó, những nghệ nhân có thu nhập thấp, hoàn cảnh khó khăn sẽ được Nhà nước hỗ trợ sinh hoạt hàng tháng (dự kiến có 3 mức trợ cấp: 1,1 triệu đồng, 900.000 đồng, 700.000 đồng/tháng); được hỗ trợ bảo hiểm y tế, chi phí mai táng…

Trước đó, Chính phủ cũng đã ban hành Nghị định 62/2014N Đ-CP quy định về xét tặng danh hiệu “Nghệ nhân nhân dân”, “Nghệ nhân ưu tú” trong lĩnh vực Di sản văn hóa phi vật thể. Việc xét tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể cũng được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch dự kiến công bố vào cuối quý 3-2015. Ước tính đến nay, trong số các nghệ nhân trên toàn quốc, hiện đã và đang được xét tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú có khoảng 560 người thuộc diện được hưởng trợ cấp khó khăn.

Để các nghệ nhân yên tâm cống hiến, truyền dạy và lưu giữ các giá trị văn hóa dân gian phi vật thể của dân tộc cho các thế hệ sau, góp phần xây dựng Việt Nam phát triển hài hòa trong nền văn hóa giàu truyền thống, đậm đà bản sắc dân tộc… các cơ quan chức năng cần khẩn trương vào cuộc để những chính sách đãi ngộ với nghệ nhân dân gian sớm được triển khai.