Wislawa Szymborska - Giải Nobel Văn học năm 1996: Giản dị bởi sáng suốt

"Wislawa Szymborska - thơ chọn lọc" là bản dịch thơ Szymborska thứ hai của Tạ Minh Châu và quả thực là dịch giả tinh tế này đã mang đến cho bạn đọc một phiên bản thơ Szymborska tuyệt vời qua tiếng Việt.

Szymborska nổi tiếng ở Ba Lan ngay từ khi những bài thơ đầu tiên của bà ra mắt bạn đọc. Ở xứ sở của Chopin, bà được mệnh danh là "Mozart của thơ ca" bởi ngôn từ trong thơ của bà xuất lộ tự nhiên, dễ dàng, "viết như không". Người đọc thấy được sự giản dị trong thơ của Szymborska, những ngôn từ chứa đựng sự thật, giống như một lời tuyên thệ "không có gì ngoài sự thật". Tuy nhiên, đó là sự thật theo cách tiếp cận của thơ ca, không bằng cảm tính và tính "nên thơ", mà bằng các ẩn dụ độc đáo, sống động, sắc bén.

Năm 22 tuổi Szymborska theo học văn học Ba Lan và xã hội học tại Đại học Jagiellonian. Bà công bố bài thơ đầu tay vào tháng 3-1945, bài "Szukam slowa" ("Tôi tìm kiếm một từ") trên tờ nhật báo "Dziennik Polski". Tập thơ thực sự đầu tiên của bà là "Wolani do Yeti" ("Gọi người Tuyết" - năm 1957). Và, với hai tập thơ ra mắt trong các năm 1962 ("Muối"), 1967 ("Vui đùa bất tận"), Szymborska đã xác lập vị trí của mình trong truyền thống thơ ca Ba Lan.

Cả cuộc đời, Szymborska đã xuất bản 16 tập thơ, gồm cả 2 tập đầu tay mà sau này bà không tính đến nữa (bà coi 2 tập thơ đó là những nhầm lẫn của mình). Thơ của bà đã được dịch và xuất bản thành sách tiếng Anh, Đức, Thụy Điển, Italia, Đan Mạch, tiếng Do Thái, Hungary, Czech, Slovakia, tiếng Serbi - Croatia, Rumani, Bungari và nhiều ngôn ngữ khác, cũng như được đưa vào nhiều tuyển tập thơ Ba Lan ở nước ngoài.

Sáu tháng trước khi Wislawa Szymborska đoạt giải Nobel Văn học, trong một bài phê bình trên tờ The New York Review, nhà phê bình người Mỹ Edward Hirsch đã viết về thơ của bà: "Szymborska là một nhà thơ có tính ý niệm cao và một phong cách hết sức đặc thù. Đọc các nhà thơ lớn thế kỷ hai mươi, như Eliot hay Vallejo, người ta cảm thấy ngôn ngữ chuyển động một cách bí ẩn trước suy nghĩ, sự kết hợp của các từ mở khóa cho cái nhận thức sâu sắc hơn lý trí tỉnh táo; do đó các nhà thơ này đặt ưu tiên cao cho tính phi lý và tính bất giác trong quá trình sáng tạo. Trong trường hợp của Szymborska, nguồn lý tính của một bài thơ sẽ đến trước và sau đó phát triển theo các hướng bất ngờ... ".

Phẩm chất nói trên trong thơ Szymborska được Tạ Minh Châu chuyển dịch rất thành công sang ngôn ngữ thơ tiếng Việt hiện đại, thể hiện qua dịch phẩm tiếng Việt nêu trên. Một điều rất rõ ở tập thơ dịch này là dịch giả thật sự tinh tế khi sử dụng các dạng thức tu từ, khiến ta hình dung được tính giản dị sâu sắc của thơ Szymborska mà không sa vào lối mòn uyển ngữ hay cứng nhắc. Điều này thật quan trọng, vì các ẩn dụ thơ của Szymborska rất bình dị mà rất độc đáo. Ta sẽ thấy chúng thật gần gũi với cái ta vẫn gọi là minh triết phương Đông. Thơ của bà giản dị bởi sự sáng suốt trong tâm trí của bà, như khi nữ thi sĩ lớn viết bài thơ về "NẤM MỘ" tương lai của mình:

Nằm ở đây là nữ tác giả của một vài bài thơ cổ xưa như dấu phẩy…