Bài 1: Tăng mức đóng, giảm chi trả

LTS: Để đối phó với nguy cơ vỡ Quỹ Bảo hiểm xã hội (BHXH) vào năm 2034, Chính phủ đã đưa ra nhiều giải pháp trong dự thảo Luật BHXH (sửa đổi) chuẩn bị trình Quốc hội vào trung tuần tháng 5 này. Rõ ràng động thái trên là kịp thời, tuy nhiên đang có nhiều lo ngại sẽ có hệ lụy phát sinh khi nhiều đề xuất mới nhưng lại chưa làm rõ được cơ chế giám sát, quản lý nhằm giải quyết triệt để những bất cập hiện nay cũng như những chính sách hỗ trợ, khuyến khích song hành. Đặc biệt, theo cách tính mới, đời sống người về hưu đứng trước nguy cơ gặp nhiều khó khăn hơn. Báo Hànộimới trân trọng giới thiệu loạt bài phản ánh vấn đề này.

Bài 1: Tăng mức đóng, giảm chi trả

Dù Việt Nam đang trong thời kỳ "dân số vàng" với lực lượng lao động đã đạt tới 52,3 triệu người nhưng đồng thời cũng đã bước vào giai đoạn già hóa dân số với tốc độ diễn ra nhanh hơn so với nhiều nước trong khu vực và thế giới. Hàng loạt đề xuất đã được Chính phủ đưa ra để ngăn ngừa khả năng mất cân đối quỹ hưu trí và tử tuất, nổi bật là tăng thời gian đóng BHXH, mở rộng đối tượng bắt buộc phải tham gia, nâng tuổi nghỉ hưu (nam 62, nữ 60), tính lại lương hưu...

Nghịch lý hưởng - đóng

Đến thời điểm này, chưa rõ Ủy ban Thường vụ Quốc hội có đồng ý với các đề nghị nêu trên của Chính phủ hay không song theo Bộ trưởng Bộ LĐ-TB&XH Phạm Thị Hải Chuyền, với các chính sách hiện hành, quỹ hưu trí và tử tuất đến năm 2021 thu trong năm sẽ không đủ chi trong năm; và để bảo đảm khả năng chi trả, phải lấy từ nguồn kết dư của quỹ. Đến năm 2034, phần kết dư không còn, số chi lớn hơn rất nhiều so với số thu. Nguyên nhân là mức đóng BHXH ở Việt Nam thấp, thời gian đóng lại ngắn, số lượng người đóng/người hưởng cũng thấp. "Số người đóng BHXH cho một người hưởng lương hưu ngày càng giảm. Tuổi nghỉ hưu thấp dẫn tới thời gian đóng BHXH ngắn là một trong những nguyên nhân dẫn đến bất cập trên" - người đứng đầu ngành LĐ-TB&XH cho biết.

Đứng trước tình hình đó, nhất là trước các cảnh báo của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) về nguy cơ vỡ quỹ BHXH trong tương lai không xa, theo đề xuất của Chính phủ, cần mở rộng diện bao phủ của BHXH bằng cách bổ sung những đối tượng bắt buộc tham gia. Từ năm 2016 trở đi, điều kiện về tuổi đời hưởng lương hưu của CBCC cứ mỗi năm tăng thêm 4 tháng tuổi cho đến khi đạt 60 tuổi đối với nữ và 62 tuổi đối với nam. Cách tính lương hưu cũng có nhiều đổi mới theo nguyên tắc đóng như thế nào, hưởng như vậy, bảo đảm bình đẳng trong thụ hưởng chế độ giữa các đối tượng tham gia, góp phần cân đối quỹ hưu trí trong dài hạn.

Khó khăn ngay trước mắt

Chủ nhiệm Ủy ban Tài chính, Ngân sách của Quốc hội Phùng Quốc Hiển đồng tình với đề xuất của Chính phủ và đề nghị tính toán lộ trình để khỏi xảy ra tình trạng lệch thời gian quá dài giữa nam và nữ. Vì theo phương án Chính phủ đề xuất, phải mất 6 năm đối với nam và 15 năm đối với nữ để thực hiện hết lộ trình tăng tuổi nghỉ hưu. Song, đang có ý kiến lo ngại về khả năng thụ hưởng của người lao động. Phó Chủ tịch Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam Mai Đức Chính quan ngại về giới hạn tuổi và sức khỏe của người lao động. "Khảo sát cho thấy, hàng chục nghìn công nhân cao su chỉ đủ sức làm đến năm 45 tuổi, giáo viên cũng chỉ có thể đứng lớp đến năm 55 tuổi. Như vậy, nếu không được bố trí công việc phù hợp với điều kiện sức khỏe của mình, thì nhiều khả năng những đối tượng này sẽ vẫn nghỉ hưu sớm, chấp nhận mức lương hưu thấp hơn. Trong trường hợp này, BHXH có lẽ sẽ không giữ được ý nghĩa là một nguồn thu nhập thay thế hoặc hỗ trợ cho người lao động khi mất, giảm thu nhập. Vì vậy tôi đề nghị tuổi hưu 60 chỉ áp dụng với lao động nữ làm việc trong khối sự nghiệp hành chính" - ông Mai Đức Chính nói.

Dưới góc độ người thụ hưởng chính sách, ông Nguyễn Văn Bằng ở phố Đại La, phường Đồng Tâm, quận Hai Bà Trưng bày tỏ lo lắng: Hiện nay, căn cứ tính lương hưu của người lao động trong khu vực nhà nước do BHXH chi trả chỉ tính bình quân trên một số năm cuối (là giai đoạn người lao động có mức lương cao nhất). Nhưng theo dự thảo luật, lương hưu của khu vực nhà nước sẽ lấy mức bình quân đóng BHXH của cả quá trình đóng. Chính phủ cũng đề nghị tăng tỷ lệ giảm trừ do nghỉ hưu trước tuổi từ 1% lên 2% tương ứng với mỗi năm nghỉ hưu trước tuổi. Như vậy, trong tương lai không xa, nam giới sẽ phải làm việc thêm 2 năm và nữ sẽ phải làm thêm 5 năm so với quy định hiện hành và nhiều người sẽ nhận lương hưu thấp đi, làm nhiều hơn. Chưa biết chủ trương mới sẽ lợi ở điểm nào nhưng đời sống người về hưu sẽ khó khăn hơn, phải thắt chặt chi tiêu hơn nữa là thực tế hiển hiện ngay trước mắt. Cùng chung tâm trạng trên, bà Lương Hồng Lý, phường Thành Công, quận Ba Đình nhận định, lộ trình tăng lương tối thiểu đến năm 2015 để bảo đảm đời sống tối thiểu cho người lao động (mà Chính phủ đã thông qua) hiện cũng không thực hiện được mà phải lùi đến năm 2017. Như vậy, sắp tới lương tối thiểu có tăng hay không phụ thuộc vào sự tăng trưởng của nền kinh tế, sức chịu đựng của ngân sách, của doanh nghiệp. Trong khi đó, Chính phủ lại kiến nghị giảm lương hưu thì sẽ ảnh hưởng rất lớn đến đời sống của người lao động; chưa kể, còn tạo ra sự bất bình đẳng giữa những người nghỉ hưu trước và sau khi Luật BHXH (sửa đổi) có hiệu lực thi hành.

Bà Quản Thu Trang làm việc tại Ngân hàng Phát triển nhà Đồng bằng sông Cửu Long lại có góc nhìn lạc quan hơn. Bà Quản Thu Trang nhận định, để ngăn ngừa khả năng mất cân đối quỹ hưu trí và tử tuất, việc quy định lộ trình tăng thời gian đóng BHXH, nâng tuổi nghỉ hưu như Chính phủ trình cũng là giải pháp cần nghiên cứu. Song Chính phủ cần chỉnh sửa quy định tuổi nghỉ hưu thông thường là 60 (không phân biệt nam hay nữ) mới bảo đảm bình đẳng giới. Mặt khác, cần áp dụng cơ chế linh hoạt theo hướng, phụ nữ đủ tuổi 55, đủ năm công tác, nếu ai tự nguyện xin nghỉ hưu thì được nghỉ hưu.

Rõ ràng cần có báo cáo đánh giá tác động toàn diện về kinh tế - xã hội, tài chính, có số liệu chính xác về số người hưởng hưu trí tăng dần, sự thay đổi tỷ lệ lao động với số người phụ thuộc, dự báo về thị trường việc làm, việc bảo toàn và tăng trưởng của quỹ BHXH trong 10-20 năm tới để làm cơ sở cho việc xem xét điều chỉnh tuổi nghỉ hưu.