Xây dựng chính quyền đô thị: Yêu cầu cấp bách của sự phát triển

LTS: Theo số liệu thống kê, các đô thị lớn trực thuộc trung ương (gồm Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Đà Nẵng và Cần Thơ) phát triển nhanh không chỉ về dân số, mà còn tăng mạnh các chỉ số về kinh tế. Năm 2012, các thành phố này đóng góp khoảng hơn 35% GDP cả nước, hơn 37% kim ngạch xuất khẩu và hơn 56% tổng thu ngân sách quốc gia. Phát triển nhanh, mạnh là vậy, nhưng về mô hình tổ chức chính quyền tại các thành phố nêu trên về cơ bản vẫn hoạt động theo Luật HĐND và UBND năm 2003 nên đã bộc lộ nhiều bất cập. Trước thực tế đó, việc tổ chức chính quyền đô thị trở thành vấn đề cấp bách để nâng cao hiệu quả, hiệu lực quản lý, giải quyết các vấn đề phức tạp của quản lý đô thị hiện nay. Loạt bài "Xây dựng chính quyền đô thị: Yêu cầu cấp bách của sự phát triển" đăng tải trên Báo Hànộimới nhằm làm rõ những nội dung này.

Bài 1: Xu thế của thời đại

Quá trình đô thị hóa ở nước ta đang diễn ra với quy mô lớn và tốc độ nhanh. Việc xây dựng chính quyền đô thị là đòi hỏi tất yếu, tuy nhiên lộ trình, cách thức triển khai phải nghiên cứu kỹ để có một chính quyền đô thị thực sự chứ không phải là một cái "áo mới" cho tư duy kiểu cũ. Việc tham khảo, học tập mô hình các nước là cần thiết, nhưng đô thị của mỗi nước cũng như từng đô thị thuộc mỗi quốc gia đều có những đặc thù riêng. Vì thế khi xây dựng chính quyền đô thị, mỗi địa phương cần có những đánh giá toàn diện để có mô hình chính quyền đô thị phù hợp, thực sự là của dân, do dân và vì dân.

Tham khảo một số mô hình

Theo các chuyên gia, mô hình chính quyền đô thị đã được các nước thực hiện và những ưu điểm, hiệu quả đã được kiểm chứng. Đó là bộ máy chính quyền xây dựng theo hướng tinh gọn, giảm bớt các tầng, nấc trung gian, bảo đảm tính nhanh nhạy trong công tác quản lý. Tuy nhiên, mỗi quốc gia đều có cách lựa chọn mô hình chính quyền đô thị phù hợp với các điều kiện lịch sử, địa lý, văn hóa - xã hội cho riêng mình.

Ở Trung Quốc, bộ máy chính quyền các đô thị được tổ chức theo một mô hình thống nhất và tương đối gọn nhẹ. Các thành phố trực thuộc trung ương và thuộc tỉnh được chia thành hai cấp hành chính là cấp thành phố và cấp khu phố (quận). Cơ quan đại biểu của nhân dân được gọi là Nhân đại (HĐND) chỉ tổ chức ở cấp thành phố và cấp khu phố. Cơ quan hành chính được tổ chức ở cấp thành phố và cấp khu phố do Thị trưởng và Khu trưởng đứng đầu; còn cơ quan quản lý cấp đường phố chỉ là cơ quan đại diện hành chính của chính quyền khu phố với nhiệm vụ chủ yếu là giữ gìn trật tự trị an, tuyên truyền, phổ biến những chính sách của nhà nước đến người dân và kiểm tra việc chấp hành những chính sách đó.

Còn ở Hàn Quốc, bộ máy chính quyền thành phố Seoul được tổ chức theo mô hình, đứng đầu cơ quan hành chính là Thị trưởng, được người dân Seoul bầu trực tiếp với nhiệm kỳ hoạt động là 4 năm. Giúp việc cho thị trưởng là các phó thị trưởng, các cố vấn, nhân viên hành chính và các cục, phòng ban, văn phòng chi nhánh. Ở cấp quận, bộ máy chính quyền có Hội đồng quận và Quận trưởng là người đứng đầu cơ quan hành chính quận. Hội đồng quận đóng vai trò là cơ quan đại diện cho người dân, gồm các thành viên do người dân bầu lên. Chính quyền thủ đô Seoul được chia ra thành ba cấp là cấp thành phố, cấp quận và cấp làng (tương đương với cấp phường). Trong đó, cấp làng chỉ là những đơn vị cung cấp những dịch vụ hành chính thiết yếu nhất cho người dân. Cơ quan hành chính cấp làng ở Seoul đóng vai trò là cơ quan cung cấp dịch vụ công hơn là cơ quan quản lý.

Thủ đô Manila (Philippines), một trong những thành phố lớn nhất Đông Nam Á được quy hoạch phát triển thành vùng đô thị bao gồm trong đó nhiều thành phố lớn nhỏ khác nhau. Với quy mô lớn như vậy song bộ máy hành chính của vùng đô thị Manila được thiết kế tương đối gọn nhẹ. Mỗi thành phố trong vùng đô thị này chỉ có hai cấp chính quyền là cấp thành phố và cấp phường, không có cấp quận trung gian…

Sự lựa chọn tất yếu

Hệ thống đô thị nước ta theo phân cấp quản lý gồm các đô thị thuộc huyện (thị trấn); các đô thị thuộc tỉnh (TP thuộc tỉnh, thị xã) và các đô thị trực thuộc trung ương (bao gồm 5 TP: Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Đà Nẵng, Cần Thơ). Theo thống kê của Bộ Nội vụ, những năm qua, mạng lưới đô thị của Việt Nam phát triển cả về số lượng, quy mô dân số, diện tích đất đai và đầu tư xây dựng công trình hạ tầng. Năm 1999 cả nước có 629 đô thị thì năm 2012 đã lên tới 758 đô thị. Trong đó có 2 thành phố loại đặc biệt (Hà Nội và TP Hồ Chí Minh), 12 đô thị loại I, 10 đô thị loại II, 51 đô thị loại III, 55 đô thị loại IV, 630 đô thị loại V. Tổng dân số đô thị khoảng 27.200.000 người, chiếm 31,01% dân số cả nước. Kinh tế đô thị đóng góp khoảng 70% GDP cả nước, mức tăng kinh tế ở khu vực đô thị đạt trung bình cao gấp 1,5 đến 2 lần so với mặt bằng chung của cả nước.

Mặc dù đóng vai trò quan trọng trong phát triển KT-XH và có những chuyển biến tích cực, nhanh chóng trong những năm gần đây nhưng nhìn chung các đô thị ở nước ta vẫn còn yếu kém về cơ sở vật chất, kỹ thuật, nhất là cơ sở hạ tầng. Cụ thể như tỷ lệ đất dành cho giao thông đô thị chỉ đạt khoảng 13% đất xây dựng đô thị (trong khi yêu cầu là 20-25%), hay tỷ lệ đất dành cho giao thông tĩnh chỉ đạt dưới 1% đất xây dựng đô thị (yêu cầu từ 3 đến 3,5%). Bên cạnh đó, tăng trưởng kinh tế chưa cân đối với sự phát triển đô thị và tăng trưởng dân số; công tác lập quy hoạch, phát triển đô thị có tầm nhìn dài hạn, bền vững còn nhiều hạn chế; phát triển đô thị chưa phản ánh rõ nét bản sắc văn hóa, đặc trưng của từng vùng, miền, các đặc thù sinh thái nhân văn trong quy hoạch và kiến trúc đô thị. Có thể thấy, công tác quản lý nhà nước tại các đô thị chưa đáp ứng được yêu cầu khách quan của quá trình đô thị hóa. Những điều đó là nguyên nhân dẫn đến việc tồn tại các vấn đề bức xúc kéo dài mà không giải quyết được như: ùn tắc giao thông, ô nhiễm môi trường, tệ nạn xã hội… Do đó, cần thiết phải có sự phân cấp quản lý hợp lý giữa chính quyền tỉnh và chính quyền đô thị thuộc tỉnh.

Trên cơ sở đó, Bộ Nội vụ được giao xây dựng đề án "Mô hình tổ chức chính quyền đô thị". Vụ trưởng Vụ Chính quyền địa phương (thuộc Bộ Nội vụ) Nguyễn Hữu Đức cho biết: "Đề án quán triệt nguyên tắc đổi mới trong cải cách hành chính nói chung, tổ chức và hoạt động của chính quyền địa phương nói riêng; hướng tới cải cách toàn diện các lĩnh vực, nhưng ưu tiên trong giai đoạn này là đẩy mạnh phân cấp, ủy quyền và tăng cường tự quản cho địa phương, tập trung cho các đô thị là thành phố trực thuộc trung ương và các đô thị trực thuộc tỉnh, tạo động lực phát triển cho mỗi địa phương, vùng miền và cả nước".

Trên cơ sở phân tích những ưu điểm, hạn chế của từng phương án, Ban Cán sự đảng Bộ Nội vụ đề nghị thực hiện Phương án 1 vì phù hợp với hệ thống chính trị một đảng cầm quyền ở nước ta hiện nay, bảo đảm sự lãnh đạo toàn diện của Đảng đối với hệ thống chính trị nói chung, chính quyền địa phương các cấp nói riêng. Phương án này cũng phù hợp với việc cải cách, đổi mới đồng bộ nhưng có bước đi thận trọng và thích hợp của hệ thống chính trị địa phương theo lộ trình cải cách hành chính, cải cách tư pháp và đổi mới nội dung, phương thức lãnh đạo của Đảng.