Ba anh em trai đất Hà Thành ở Điện Biên

Khách tham quan di tích đồi A1
Ảnh: Hồng Hải

Trong chiến dịch Điện Biên Phủ lịch sử, rất nhiều người con Hà Nội tham gia chiến đấu nhưng thật hiếm có gia đình nào cả ba anh em cùng đánh giặc ở Điện Biên Phủ và người chú của họ - nhạc sĩ Hoàng Vân - tác giả của bài "Hò kèo pháo" nổi tiếng, cũng chung một chiến hào. Tôi đã gặp nhạc sĩ, nhà biên kịch Lê Nguyên, em út trong ba người để nghe ông kể chuyện.

Ba anh em trai cùng đi bộ đội một ngày

Nhạc sĩ Lê Nguyên, tên thật là Lê Quốc Toàn, sinh năm 1931 tại số 10 Hàng Thùng Hà Nội. Ông cùng hai người anh mình là Lê Hào, Lê Tuân tham gia hướng đạo do cụ Hoàng Đạo Thuý làm hội trưởng. Cụ đã giác ngộ nhóm học sinh hướng đạo gia nhập bộ đội. Ba anh em về bàn nhau, rồi quyết định trốn cha đi bộ đội. Lúc đầu họ là thiếu sinh quân, cùng ở một trung đội thuộc trung đoàn 91 quân khu Lào Cai từ cuối năm 1946. Sau này họ được phân công đi các đơn vị khác nhau. Năm 1948, mặt trận vỡ, đơn vị tạm thời bị tan rã. Ông Lê Nguyên được gặp anh trai Lê Tuân trong dịp đang đi công tác ở huyện Lục Châu, Yên Bái. Hôm ấy, đến một con dốc, ông thấy có mấy người khiêng cái cáng, lại gần ông mới phát hiện đó là anh trai của mình đang bị sốt rét, phải khiêng chuyển về quân y điều trị. Anh em nhận ra nhau, chỉ còn biết nắm chặt tay, để rồi chia tay. Trung đoàn đổi thành phiên hiệu 171, Trung đoàn Lao Hà , ông Lê Nguyên và anh cả tiếp tục cùng trung đoàn, còn ông Lê Tuân sau bận sốt rét được chuyển sang làm công tác hậu cần ở tuyến sau.

Trong những năm tháng sinh hoạt ở nhóm Hướng đạo sinh, ông đã được học nhạc, học vẽ…Nhờ có năng khiếu văn nghệ và được học hành đôi chút, năm 1948 ông được phân công làm báo cho trung đoàn, tờ báo có tên là "Biên cương diệt thù". Hồi đó báo là những bản đánh máy, rồi cấp phát cho đơn vị. Ông có người chú tên là Lê Ngọ, ở cạnh nhà (số 12 Hàng Thùng Hà Nội). Ông báo cáo trung đoàn, xin cho chú mình cùng vào bộ đội. Được biết cấp trên đồng ý, ông viết thư: "Chú lên ngay trung đoàn đi. Cháu đã báo cáo chỉ huy, các anh đã đồng ý nhận chú…"

Lúc trung đoàn đóng quân ở Sapa thì nhận được lệnh phải thay đổi họ tên hết để giữ bí mật. Trung đoàn ông cũng đổi phiên hiệu thành trung đoàn 165 (Thành Đồng biên giới) thuộc đại đoàn 312. Thế là ông Lê Quốc Toàn phải đổi là Lê Nguyên, còn ông Lê Ngọ đổi thành Hoàng Vân, ông Hoàng Vân chính là nhạc sáng tác bài "Hò kéo pháo". Nhạc sĩ Lê Nguyên cho tôi biết cái tên Hoàng Vân đó là tên một người con gái đẹp ở Hà Nội mà ông Ngọ hằng thầm yêu nhớ trộm.

Một vinh dự cho ông là được cử đi học lớp văn Quân đội khoá 1 vào giữa năm 1949. Ông Lê Nguyên đã từ biệt đơn vị, với chiếc nón lá, bộ áo chàm đi chân đất từ Lào Cai qua Yên Bái lên Phú Thọ sang Thái Nguyên để tìm về xóm Xà Cát, nơi Tổng cục chính trị tổ chức học. Lớp có 40 học viên, được các thầy là những "cây đa, cây đề" trong làng văn chương giảng dạy như thầy Nguyễn Đình Thi, Nguyên Hồng, Nguyễn Huy Tưởng, Tố Hữu, Xuân Diệu. Khi kết thúc khoá học ông được Giám đốc lớp văn Nguyễn Tuân ký hạng ưu nhờ bài "Biên cương ký sự" kể về chiến dịch Hoàng Xu Phì đầu 1949. Hồi ấy đi học ăn đói, nhiều hôm thầy Xuân Diệu rủ trò Lê Nguyên đi lên đồi tìm sim chín ăn thêm đỡ đói. Cầm được chiếc bằng về đơn vị, thì bộ quần áo chàm của ông rách bươm, mặt mũi bơ phờ hốc hác. Tháng 10 năm 1949 ông được kết nạp Đảng và cuối năm 1951 được điều về Đại đoàn 312 làm phái viên tuyên huấn kiêm ký giả.

Thị xã Điện Biên

Điện Biên Phủ - điểm hẹn ba anh em

Trong chiến dịch Điện Biên Phủ, ông Lê Nguyên được cử phụ trách tờ báo "Anh Dũng" của đại đoàn 312. Tờ báo duy trì khoảng một tuần một số. Người cộng sự mà ông nhớ nhất là hoạ sĩ Huy Toàn, chuyên viết chữ ngược bằng hoá chất lên viên đá to như khổ báo. Sau đó lăn mực lên phiên đá, mực sẽ dính vào các chữ hoá chất, thế là các ông lấy giấy dó Phú Thọ áp lên cho dính mực, thế là xong tờ báo. Hồi ấy có khoảng một tiểu đội phát hành, báo in xong mỗi anh em cầm vài chục tờ chạy bộ xuống cấp phát cho các đơn vị, báo còn "nóng hôi hổi"

Chiều 7 tháng 5 năm 1954, ông Lê Nguyên đang ra chiến hào, thì gặp một chỉ huy đại đoàn, mặc quần đũi xanh, đeo cabin đang đi ngược lại. Thấy ông Lê Nguyên, chỉ huy đơn vị nói: Biết Lê Nguyên đang đi làm báo, nhưng tạm thời dừng chuyện ấy lại, cậu đi huy động thêm tiểu đội tăng cường tuyến xung phong.

Chấp hành lệnh, ông Nguyên đi các hầm thì thấy rất nhiều thương binh bị sức ép bom, đạn máu trào ra từ tai, gần như không nghe được gì. Ông phải viết vào giấy để giơ cho mọi người biết lệnh của chỉ huy đại đoàn. Cuối cùng ông cũng dẫn được hơn tiểu đội đến tuyến xung phong. Nhưng lên tới nơi thì những lá cờ trắng lốm đốm xuất hiện, sau đó mọc thành rừng cờ trắng xin hàng của hàng ngàn tên giặc. Cảnh tượng lúc này vừa kiêu hùng vừa bi tráng. Máu của cả ta và địch nhuộm đỏ đường đi, thương binh dìu nhau đi nhiều vô kể trong buổi chiều chạng vạng hoàng hôn.

Trong những ngày ở Điện Biên, ông thường được gặp ông anh cả Lê Hào vì ông Hào lúc này công tác tuyên huấn tại trung đoàn 141. Ông Lê Hào còn là cộng tác viên tích cực cho ông em, ông vừa góp ý vừa đưa những tin nóng hổi về cho tờ báo. Riêng ông Lê Tuân là trung đội trưởng vận tải ở đèo Lũng Lô, những năm tháng ấy giặc trút bom như mưa lên đèo. Ông bị ảnh hưởng bom nên bị điếc tai từ đấy.

Sau chiến dịch Điện Biên Phủ, giữa lúc chiến trường còn đang ngổn ngang xác thù, ông Lê Nguyên đã lao vào viết những câu chuyện chiến đấu, ghi lại âm hưởng của những phút giây bi hùng. Khi về đến Hà Nội, nhà xuất bản văn học đã cho in tập sách của ông với tựa đề: "Kể chuyện Điện Biên", đây là một trong những cuốn sách đầu tiên viết về Điện Biên Phủ. Năm 1957, ông Lê Nguyên được điều phụ trách Văn công Việt Bắc. Năm 1959, ông được Bộ Văn hoá Thông tin kéo sang đi xây dựng bảo tàng Điện Biên, rồi chuyển ngành đi học điện ảnh.

Cuộc đời ông bước sang lĩnh vực mới, nhưng trong lòng ông không lúc nào nguôi ngoai nhớ về chiến trường, đồng đội xưa. Ông bắt đầu sáng tác ca khúc từ năm 1951, ở chiến dịch Hoà Bình với bài "Dưới chân Ba Vì", gần đây hãng phim Phương Nam phát hành CD "Dù đi đâu xa" tập hợp những ca khúc mà ông tâm đắc nhất do các ca sĩ Mỹ Linh, Bảo Yến, Hồng Ngọc…trình bày.

Trong dịp kỷ niệm 50 năm chiến thắng Điện Biên Phủ, ông Lê Nguyên tiếp tục sáng tác rất nhiều bài thơ, bài nhạc về mìn ký ức Điện Biên Phủ xưa. Ông đang có một nguyện vọng sẽ có một CD riêng mnag tên :"Trường ca Điện Biên". Còn ông Lê Hào sau này trở thành đại tá, phụ trách Đài phát thanh Quân giải phóng. Ông Lê Tuân trở thành Bí thư Đảng uỷ Sở Điện lực.

Trưởng thành từ Điện Biên Phủ, ba anh em công tác ở cương vị khác nhau, nhưng họ đều đem sức mình cống hiến cho đất nước.

Đoàn Hoài Trung