Thiếu quy hoạch đồng bộ

Lượng điện này không những không được tính vào sản lượng điện đã nhập sang nước ta, mà còn bị phía bán phạt do ảnh hưởng đến vận hành. Vấn đề này đã được giải quyết khi trạm biến áp 220kV đã được đóng điện đưa vào vận hành. Tuy nhiên, từ vụ việc này, cần phải nhìn lại quy hoạch thủy điện vừa và nhỏ.

Nguyên nhân dẫn đến tình trạng điện bị đẩy ngược về bên bán là do các nhà máy thủy điện tập trung phát vào giờ cao điểm, trong khi các nhà máy phốt pho lại ngừng sản xuất vào giờ cao điểm, dẫn đến tình trạng vào giờ cao điểm công suất điện lớn hơn phụ tải, đường dây 110kV Hà Khẩu - Lào Cai điều tiết giữ mức công suất dưới 5MW, khi phụ tải dao động dẫn đến điện bị đẩy ngược về bên bán. Hiện nay, tỉnh Lào Cai được cấp điện từ nguồn mua của Trung Quốc bằng đường dây cấp điện áp 110kV do Tổng Công ty Điện lực miền Bắc quản lý vận hành và điện mua từ 17 nhà máy thủy điện nhỏ trên địa bàn, với tổng công suất lắp máy là 128,8MW. Các đường dây mua điện từ Trung Quốc đều là độc đạo, không có mạch vòng và không thể hòa vào lưới điện của nước ta do không đồng bộ về các tiêu chuẩn kỹ thuật. Hơn nữa, do là đường dây cấp điện áp 110kV nên điện không thể chuyển tải xa được, vì thế đường dây 110kV mua điện Trung Quốc chỉ cấp điện được cho tỉnh Lào Cai và Lai Châu, không thể cấp về Yên Bái... là những nguyên nhân dẫn đến lượng điện dư thừa bị đẩy ngược sang Trung Quốc.

Thực hiện chủ trương của Chính phủ về đa dạng hóa các thành phần kinh tế cũng như hình thức đầu tư các dự án thủy điện vừa và nhỏ có công suất đến 30MW, Bộ Công thương đã bổ sung, điều chỉnh quy hoạch các dự án thủy điện vừa và nhỏ trên địa bàn 35 tỉnh, thành phố với hơn 880 dự án, tổng công suất lắp máy hơn 5.880MW (công suất trung bình 6,7 MW/dự án). Số dự án tập trung nhiều nhất ở các tỉnh Lai Châu, Sơn La, Hà Giang, Lào Cai, Cao Bằng, Nghệ An, Quảng Nam, Gia Lai, Kon Tum, Lâm Đồng, Thanh Hóa; trong đó Lào Cai là địa phương có số dự án nhiều nhất với gần 110 dự án. Chủ trương phát triển thủy điện nhỏ - nguồn năng lượng có khả năng tái tạo, giá thành rẻ hơn các nguồn điện khác là hợp lý, được ưu tiên trong các chiến lược và chính sách phát triển năng lượng đã được Chính phủ phê duyệt. Tuy nhiên, do phát triển quá "nóng" nên việc đầu tư xây dựng các dự án thủy điện vừa và nhỏ thời gian qua đã bộc lộ một số tồn tại phải giải quyết, như thiếu kiểm tra, giám sát việc thực hiện quy hoạch, nên UBND các tỉnh đã có phần "thoải mái" trong việc cấp giấy chứng nhận đầu tư. Thực tế triển khai cũng cho thấy một số tỉnh chưa chú ý nhiều đến các yếu tố xã hội, môi trường, phụ tải, hệ thống đấu nối điện, năng lực và kinh nghiệm của các nhà đầu tư…, mà chỉ chú trọng đến yếu tố kinh tế, nên cấp phép đầu tư tràn lan, thậm chí cả những dự án không có trong quy hoạch. Đã có nhiều dự án thủy điện nhỏ được xây dựng không theo quy hoạch, xây xong không có đường đấu nối vào lưới điện quốc gia lại kiến nghị Tập đoàn EVN giải quyết, nhưng cũng rất khó vì chi phí đầu tư cho lưới điện đấu nối đã tốn kém lại không hiệu quả.

Không thể phủ nhận việc đầu tư xây dựng các dự án thủy điện vừa và nhỏ đã, sẽ góp phần gia tăng giá trị sản xuất công nghiệp và ngân sách cho các địa phương; tạo nhiều việc làm cho lao động. Tuy nhiên, việc phát triển các dự án thủy điện phải cân đối các lợi ích. Đặc biệt, phải phù hợp với tiến độ đầu tư hệ thống lưới điện. Thủy điện có đặc điểm là hoàn toàn phụ thuộc vào thiên nhiên, khi nào có mưa, có nước mới phát được điện. Riêng thủy điện vừa và nhỏ, hầu hết không có hồ chứa nước nên với thời tiết thủy văn ở phía Bắc chỉ phát điện được khoảng 4 tháng mùa mưa (từ tháng 5 đến tháng 9), vào các tháng mùa khô sản lượng phát chỉ bằng 20-30% so với mùa mưa. Như vậy, nếu đầu tư lưới điện truyền tải (220kV trở lên) để truyền tải điện từ các nhà máy thủy điện nhỏ sẽ là lãng phí.

Năm nay, tình hình thủy văn tốt, các nhà máy điện đều phát được điện, không khô hạn như năm 2010. Vì vậy, ngoài khả năng tiêu thụ của Lào Cai, công suất còn lại khoảng 50MW phải truyền tải về Phú Thọ, Việt Trì. Tuy nhiên, việc truyền tải với công suất nhỏ sẽ gây ra tổn thất cao và không hiệu quả trong vận hành. Theo kế hoạch, năm 2013-2014, trạm 220kV Lào Cai mới đưa vào vận hành, song EVN đã đẩy nhanh tiến độ thi công và đưa vào vận hành từ đầu tháng 7-2011 như một giải pháp tình thế để truyền tải sản lượng điện từ các nhà máy thủy điện nhỏ tại đây. Để bảo đảm việc đầu tư xây dựng các dự án thủy điện nhỏ có hiệu quả và hài hòa các lợi ích, ngoài việc tính đến các lợi ích, việc cấp giấy phép cũng nên tính đến khả năng tiêu thụ tại chỗ để tránh lãng phí đầu tư lưới điện truyền tải cho quốc gia.