“Một con người mất đi, một thế giới mất đi”

Không kể chúng tôi, lớp hậu sinh chỉ võ vẽ viết dăm ba quyển giáo trình, chuyên luận, mà ngay đến những bậc cao minh như các giáo sư Đinh Văn Đức, Nguyễn Đức Dân, Nguyễn Cao Đàm, Đoàn Thiện Thuật, Nguyễn Hàm Dương, Hoàng Trọng Phiến... lên lớp cho sinh viên, mỗi khi khẳng định một vấn đề, đều nói: “Như giáo sư Nguyễn Tài Cẩn đã viết”; hoặc “điều này ông Nguyễn Tài Cẩn đã kết luận”... để coi như đó là điều không còn bàn cãi.

Ấy thế mà cả cuộc đời viết sách, nghiên cứu của mình, chưa bao giờ, thầy đề trên bìa sách, hoặc tự viết chức danh của mình là giáo sư, tiến sỹ, mà chỉ đơn thuần tên họ là Nguyễn Tài Cẩn!

Những quyển sách mang tính kinh điển bao nhiêu năm nay của ngành Ngôn ngữ do thầy viết thầy đều đặt tên là “Sơ thảo”. Sơ thảo là khởi đầu, là chưa chính thức, ấy thế mà hơn nửa thế kỷ qua, những quyển “Sơ thảo” về ngữ pháp tiếng Việt, ngữ pháp Hán Việt, phát âm tiếng Hán... lại là những tài liệu nghiên cứu giảng dạy chính thức trong hệ thống các trường đại học Việt Nam.

Sinh ra trong một gia đình nhà nho nổi tiếng xứ Nghệ, thầy Cẩn sang học ở Liên Xô đầu những năm 1950, là thế hệ sinh viên Việt Nam đầu tiên được đào tạo một cách bài bản, làm nòng cốt cho nền khoa học Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Là một nhà Tây học, nhưng thầy cũng là một nhà phương Đông học bởi cốt cách, sự uyên bác và tư tưởng.

Ai đã từng đến thăm nhà thầy ở Hà Nội đều thấy trước bàn làm việc, ngoài sách vở ngồn ngộn còn có một chiếc chổi. Đó là chiếc chổi tre, buộc chặt vào một cây sào dài loại chổi lao công dùng quét đường phố. Xin thưa, đó là dụng cụ thể dục, một chiếc bút lông cách điệu của thầy. Giữa hai giờ làm việc, thầy đưa chổi ra sân viết chữ Hán như một động tác thể dục và tu luyện. Có người bảo, vốn kiến thức chữ Hán ở Việt Nam có hai bồ, một bồ là của thầy Nguyễn Tài Cẩn và một bồ là của những người khác, nói như thế ở một khía cạnh nào đó chắc cũng không ngoa!

Thầy đã từng được mời giảng dạy ở các trường đại học lớn trên thế giới, từ Berlin, Matxcơva, Leningrat, Paris, Tokyo, Washington, New York. Những chuyến đi của thầy không ai tháp tùng, không có thư ký. Thầy đi một mình, không làm phiền ai cả, chỉ với một va ly nhỏ quần áo, một chiếc cặp, hành trang giản dị, phục sức giản dị. Hầu như chưa bao giờ thầy mang một bộ áo quần sang trọng, nhưng không vì thế mà các bậc trí thức, chính khách trên thế giới giảm đi sự kính trọng đối với thầy. Được gặp thầy, được nghe thầy giảng, đó là một niềm vinh hạnh đối với không ít những thức giả.

Chục năm trước, giáo sư Phạm Xuân Hằng - Hiệu trưởng Trường đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, cùng với giáo sư Bùi Thanh Quất và tôi đến thăm thầy ở Saint Petersburg. Thầy sống trong một căn hộ hai phòng đơn sơ của khu nhà năm tầng kiểu Khrusev. Trên bàn làm việc của thầy đầy các loại phong bì thư từ khắp các châu lục gửi đến, có những thư đề địa chỉ nhận là Nguyen Tai Can - Trường Đại học Tổng hợp Saint Petersburg, còn có nhiều bức thư ngoài phòng bì chỉ đề vẻn vẹn: Roussia - Leningrad - Nguyen Tai Can. Thế mà tất cả những bức thư mang địa chỉ một thành phố ngót nghét bảy triệu dân vẫn đều đến tận tay thầy, một ông già ngoại quốc nhỏ bé sống lặng lẽ trên một khu phố bình thường!

Sự thật đó đã nói lên một điều rằng, thầy rất nổi tiếng trong giới trí thức Nga. Thầy nổi tiếng vì sự thông tuệ và đức khiêm nhường, không hề tô vẽ. Không ai thấy thầy trong các lễ tiệc tùng, yến ẩm, đăng đàn, phỏng vấn. Nhưng người ta thấy thầy hiển hiện trong các tập bản thảo, các báo cáo khoa học, các nghiên cứu, chuyên luận.

Dù mỗi giờ của thầy đều hiếm hoi và quý báu, nhưng thầy vẫn dành hàng giờ để tiếp khách, để mạn đàm, trao đổi. Khi tôi đến thăm thầy, ngồi chừng mươi phút, giữ ý, tôi xin cáo ra về, thì thầy giữ lại với một lý do: “Em ngồi thêm một lát nữa, lâu rồi mình không được nghe tiếng Nghệ”. Xưng hô với ai, thầy cũng dùng đại từ ngôi thứ nhất là “mình”.

Khi về hưu, hưu theo nghĩa tuổi tác, chứ đối với một người lao động như thầy, thì không bao giờ có khái niệm nghỉ ngơi, thầy sang Nga làm việc. Các giáo sư, các học sinh cũ của thầy qua Matxcơva, ai cũng muốn ghé thăm thầy. Dạo tháng 6, ông Vũ Đức Nghiệu, Hiệu phó Trường ĐHKHXH&NV Hà Nội sang Matxcơva, ngoài để làm việc thì “mục đích chính là thăm thầy Cẩn”! Gặp được thầy Cẩn, đối với ông là toại nguyện lắm rồi.

Tôi về Hà nội, gặp ai trong giới ngôn ngữ, câu đầu tiên là lời hỏi thăm thầy Cẩn. Tôi đến Giáo sư Đinh Thanh Huệ, ông đang ốm nặng, nhưng lại quan tâm tới sức khỏe của thầy Cẩn, hơn là kể về hiện trạng của chính mình. Tết vừa rồi, tôi gọi điện cho các giáo sư Nguyễn Kim Đính, Hoàng Trọng Phiến, Đinh Văn Đức, trước khi đặt ống nghe, các ông đều nhắn gửi “cho mình chuyển lời thăm thầy và cô Nonna nhé!”.

Nói đến thầy Cẩn, không thể không nói đến cô Nonna Stankevitch. Là một nữ sinh Nga dòng dõi Stankevitch, bà gắn bó với anh sinh viên, nhà khoa học Việt Nam Nguyễn Tài Cẩn. Khi thành gia thất, bà theo chồng về Việt Nam và trở thành giáo viên Ngôn ngữ Trường đại học Tổng hợp Hà Nội.

Bà nghiên cứu ngôn ngữ phương Đông, nghiên cứu tiếng Việt và giảng dạy tiếng Việt cho sinh viên Việt Nam. Những năm chiến tranh chống Mỹ, cũng như một giáo viên bình thường, bà sơ tán cùng nhà trường lên Thái Nguyên, sau đó về Hà Bắc, đồng cam, cộng khổ, ăn cơm độn sắn, bo bo và ở trong lều tranh, vách nứa. Hằng ngày, bà vẫn đến lớp đều đặn, giảng dạy trong những lán học tối om và ẩm thấp.

Khi về Hà Nội, hằng ngày bà thường phải dậy thật sớm, đi tàu điện từ cuối phố Huế đến Bờ Hồ, sau đó chờ ô tô buýt vào Mễ Trì gần Hà Đông để dạy. Tính ra mỗi ngày, bà mất khoảng 5 giờ cho quãng đường đến lớp.

Về nhà, bà vừa là nhà khoa học, vừa là nội trợ, vừa làm lao công. Nhà thầy giữa thành phố, tiện đường, khách xứ Nghệ ra vào nườm nượp. Người ra chữa bệnh, người đưa con nhập học, có người tiện thể tham quan Hà Nội, ở lại vài ngày! Cảnh người nhà quê ra, chân đất, hút thuốc lào, thậm chí sử dụng bồn vệ sinh chưa biết… cuối cùng chỉ một tay bà giáo sư Liên Xô đảm nhận!

Bà về quê Nghệ Tĩnh, dân làng xúm xít đến xem, ai cũng ngạc nhiên về một bà đầm ăn mặc như phụ nữ Việt Nam bình thường, nói tiếng trọ trẹ như người xứ Nghệ, cái gì cũng làm, việc gì cũng biết.

Toàn bộ những năm tháng tốt đẹp nhất của bà, thời thanh niên sôi nổi, thời sung sức và tràn trề năng lực sáng tạo nhất, bà đã gắn bó với nước Việt gian lao. Những cống hiến của bà trong bao năm tháng giảng dạy, với bao công trình nghiên cứu, các thế hệ sinh viên, giới khoa học và nhà nước Việt Nam ghi nhận. Bà để lại dấu ấn sâu sắc về hình ảnh một người con dâu của đất Việt Nam tài năng, chung thủy vẹn toàn.

Trở lại Nga, bà cùng thầy Cẩn sống ở Saint Petersburg và sáu năm qua, bà lại theo thầy về Matxcơva. Cuộc đời của bà là cuộc đời một con người lao động, tận tụy vì chồng con, là chỗ dựa tinh thần cho thầy Cẩn - một người thầy lớn của chúng tôi. Tin chắc rằng, mọi người sẽ đồng ý với tôi khi nói rằng, những gì thầy Nguyễn Tài Cẩn làm được một phần chính là nhờ bà Nonna Stankevitch.

Tối thứ bảy, ngày 25-2-2011, trái tim của thầy ngừng đập giữa thành phố Matxcơva, cách Tổ quốc Việt Nam gần 10 ngàn kilômét.

Sắp đến 49 ngày thầy vĩnh viễn ra đi, tôi không biết nói gì hơn với bà Nonna Stankevitch, với các bạn, chỉ biết rằng sự ra đi của thầy là một mất mát rất lớn đối với gia đình, là sự đau xót của cộng đồng người Việt tại nước Nga, là sự tổn thất rất lớn của ngành Ngôn ngữ học Việt Nam. Tôi xin lấy mấy dòng của nhà thơ Nga vĩ đại Evtusenko để trang trải nỗi lòng:
Mỗi con người mất đi, một thế giới mất đi
Một thế giới mất đi, không thể gì tái tạo
Tôi muốn kêu lên, kêu to lên điều ấy
Trước đời người lần lượt tựa thoi đưa.

Hôm nay, truy điệu và an táng GS Nguyễn Tài Cẩn tại Nghệ An
Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, UBND huyện Thanh Chương phối hợp tổ chức lễ truy điệu và an táng Giáo sư Tiến sĩ, Nhà giáo Nhân dân Nguyễn Tài Cẩn.
Lễ truy điệu sẽ được cử hành vào lúc 8 giờ ngày 12-4-2011, tại Trường tiểu học xã Thanh Văn, Thanh Chương và lễ an táng được cử hành tại nghĩa trang xã Thanh Văn.