Giọt Tây Nguyên tí tách

Quốc lộ 14 xuyên Tây Nguyên trước thênh thang, có thể nhìn thấy cột bụi cao ba chục thước rong chơi trên đồi vắng. Giờ thì y như sông Hồng đoạn qua các đô thị, nó bị nhốt chặt. Dã quỳ không đung đưa cả vạt thành sóng mạnh, mà thưa thớt, đem về nhà cắm héo rũ ngay. Nhà gạch của người Kinh, sơ sài hay “hoành tráng lệ”, đều kè kè mặt đường, thỉnh thoảng chen vào căn nghĩa địa nhiều thập ác, vết tích của một làng Bana hay Êđê. Đôi chỗ “hàng rào” xây hở ra, trông thấy thung lũng lác đác nhà và bạt ngàn cà phê, khiến bật ra câu hỏi: “Ô, thế cuộc sống dưới ấy thế nào nhỉ?”.

Buôn Ma Thuột, thủ phủ Đắc Lắc, khu công quyền và dân cư không có vẻ đặc trưng phố núi lắm. Phẳng phiu về địa hình, ít bản sắc kiến trúc, thật ít “đồng bào” đi bộ đeo gùi, thật nhiều tiếng Quảng, tiếng Bắc. Nổi bật là tượng đài xe tăng ở Ngã Sáu, tòa biệt điện Bảo Đại, những gốc đa, long não còn tơ mà to cỡ cổ thụ trăm tuổi ngoài Thủ đô, vì đất quá tốt. Nhưng chịu khó ra ven ngoại, mà phải đi bộ, thì được chứng kiến một cuộc sống khác, thực hơn, có lẽ thế, với những cộng đồng dân cư, tôn giáo đa sắc hết sức.

Đó là đường Phan Chu Trinh chạy rất dài, rẻo cuối ngự tòa Giám mục duyên dáng mô phỏng nhà dài Êđê. Duyên dáng là phải, vì do các xơ Thụy Điển, Pháp xây cách nay trăm năm có lẻ. Rẽ trái một chút là đụng buôn Akô Dhông của ca sĩ Y Moan, một địa điểm du lịch. Xinh đẹp, phải nói thế, với những khuôn viên xén tỉa cẩn thận, dậu hoa chi chít bướm bay, “Shop thổ cẩm” có cả khung cửi. Nhà già làng Ama H’rin chuyên tổ chức những đêm rượu cần cồng chiêng, khách Tây được múa với rốc ráp bên những cô gái đen giòn mình mẩy chắc nịch. Nhưng Akô Dhông không còn bến nước, một trong những biểu trưng buôn làng. Tôi đi tìm, người ta chỉ vào cái khe tù đọng vương vãi túi nilông. Khoảng rừng thiêng, nơi cúng thần cây, thần rừng lần cũng khó. Người đàn ông tóc xoăn tít gặp trên đường hỏi gì cũng chỉ “Ừ!”. Lại nhớ câu ngậm ngùi cho văn hóa rừng của Phó Chủ tịch Hội Kiến trúc sư Hoàng Đạo Kính: “Không giữ được đâu…”.

Đó là phường Tự An dưới lũng thấp, chỗ cư trú của những tập người lên (hoặc vào) trước năm 1975, chi chít những kiến trúc tôn giáo. Bốn giờ chiều, chuông nhà thờ đổ dồn bên chuông chùa, tiếng trống phách đàn đáy đền Mẫu, những bà cụ khăn vấn áo dài, có nhẽ nói giọng Kim Sơn, Phát Diệm. Chùa Phổ Minh mới trùng tu nguy nga ngự trên đồi, xuôi xuống cổng có tấm bia công đức ghi tên phật tử hiến đất, “đạo hữu” - tức người Công giáo - bán đất cho chùa và đôi rồng đá lớn cỡ đôi trong điện Kính Thiên Hà Nội, tất nhiên “mới cứng”. Có cảm giác các tôn giáo đều đang “hoằng dương” ở đây, trong khi bên chính quyền lại ấp ủ ý đồ làm một con hồ nương theo suối Ea Tam. Lũng thấp, êm đềm, mà có thể sẽ rất “nóng”.

Buôn Ma Thuột có chừng mươi ngôi chùa, tuổi cao nhất là Khải Đoan, bà Từ Cung mẹ ông Bảo Đại làm năm 1950 để “kỷ niệm” mình - Đoan Huy hoàng hậu - với vua Khải Định, nguy nga đúng kiểu “chùa vua”. Thầy trụ trì tịnh xá Ngọc Quang thấy tôi chịu khó hỏi, chịu khó nghe, muốn tặng bộ Nam Hoa Kinh, tôi thưa không dám, vì tâm chưa tĩnh, chỉ xin cuốn “Nghi thức tụng niệm” mỏng.

Giáp đường Phan Bội Châu gặp Điện Biên Phủ tọa đình Lạc Giao, ông Phan Hộ đưa dân Kinh từ Khánh Hòa lên xin tù trưởng Ama Thuột cho lập năm 1928. Đình là cấu trúc văn hóa - tôn giáo của người xuôi, hình như cả Tây Nguyên chỉ có ngôi này. Đình Lạc Giao thờ Thành hoàng bản thổ là Đào Duy Từ, mà hình như cụ Đào chỉ để lại dấu ấn Lũy Thầy ngoài Quảng Bình chứ không khai phá gì trên cao nguyên sất. “Tôi gốc Nam bộ, ba làm hội đồng nên như là có căn trông đình vậy”, ông trông coi tên Nguyễn Văn Bẩy tự giới thiệu trước khi châm chuyện quá khứ. “Buôn Ma Thuột xưa có chợ lợp tranh tre, gọi là “chợ Xổm” vì ngồi xổm bán. Rồi chính quyền cũ xây ngôi nhà lồng, họp đông đúc lắm, người Thượng ra thành từng đoàn để tránh cọp, nay phá đi, phá luôn hai nhà dài vĩ đại, rất tiếc. Đình Lạc Giao có suối Đốc học chảy phía trước làm Minh đường, bốn giờ chiều không ai đến nữa vì cọp về. Năm bảy lăm bị bom, rồi làm kho lương thực xập xệ, đến thời ông Lạng người Ninh Bình làm chủ tịch tỉnh mới trùng tu được, là 2005. Nhiều người không biết cứ gọi “đền”…
*
* *
Mới xuống dốc lại quành lên dốc/Đưa thăm xa thôi lại thăm gần/Chưa tròn buổi phố chừng muốn hết/Đã gì đâu mà em mỏi chân…

… Nay mai ta lại về với núi/Đứng làm tượng đá ở sườn non…

Tác giả của những câu thơ “hờn dỗi” ấy là Tạ Văn Sỹ, đang “cầm” phần thơ trong báo văn nghệ tỉnh Kon Tum, một thời “kiêm” chạy xe ôm. Chiếc xe cà tàng có thể hỏng bất cứ lúc nào, ai ngờ lại chở một hồn thơ đi suốt chiều dài đất nước, đến nỗi mấy cha Hội Nhà văn Việt Nam bảo sẽ đưa nó vào bảo tàng hội, chừng nào… Lần này “hồn thơ” chở tôi dọc phố núi Kon Tum, kể đây là chỗ đứng lại của giáo sĩ Thừa sai ở bắc Tây Nguyên, sau chính quyền thực dân lập nhà ngục nổi tiếng. Đến thôn Kon Rơwang ở phường Thắng Lợi, ông chỉ cây kơ nia ngót trăm tuổi đứng cạnh ngôi nhà rông văn hóa (?), tiếc nuối: “Cái cây biểu tượng của Tây Nguyên này muốn hạ phải thấm nước vào lưỡi cưa, vì nhựa rất dẻo, còn khi khô, đinh đóng vào còn quẹo. Chất độc khai quang của Mỹ không làm gì được kơ nia. Nó đã được trồng ở Lăng Bác. Thế mà giờ tìm ở mấy đô thị Tây Nguyên thực khó… “Kon Tum là “ngôi làng của ao hồ, đầm lầy” quanh dòng Đăk Bla, nhưng hình thái ấy đang biến mất, vì tòa ngang, dãy dọc mọc lên chiếm chỗ. Tôi đi Mường Khương - Lào Cai, thấy khi xây thị trấn người ta giữ lại khu rừng thiêng của người Mông, tới Ninh Bình ngắm được cây lộc vừng hai trăm tuổi, dân tranh đấu để thoát khỏi “cơn điên” quy hoạch. Thế là so sánh, là ý kiến, đến nỗi có người bảo tôi ghét Kon Tum”.

“Ghét” thế nào chứ như ông thi sĩ gốc Bình Định này thì phải ơn những ý ấy rồi. Sỹ quá yêu Kon Tum, hiểu nó từ trong hồn cốt, trân trọng những giá trị cội rễ. Và tôi thấy mình thật may mắn tới xứ này được ông làm “hướng dẫn”.

A Jar lại là một may mắn khác. Vị “trí thức bản địa” này đang ngồi chân hội thẩm nhân dân tòa án thành phố, giơ tay biểu quyết trong các cuộc họp HĐND tỉnh, phiên âm phần tiếng dân tộc Xêđăng, Bana của Báo Kon Tum ra a bờ cờ cho bà con đọc… nghĩa là một “cầu nối” Kinh - Thượng khá điển hình. Thế nhưng đoạn đường để có từng nấy vị trí lại không dễ đi chút nào.

Sinh năm 1947 ở Đăk Hà, chú bé A Jar sáng sủa được hưởng lộc từ chính sách sắc tộc của chế độ cũ, về thị xã học tiểu học, theo trung học ở Huế. Tốt nghiệp Trường Quốc gia Hành chính dưới Sài Gòn, anh về Phú Bổn làm Trưởng Văn phòng Hội đồng tỉnh, vài tháng thì Tây Nguyên về tay Giải phóng. Có chữ “ngụy” sau lưng, A Jar đi học tập ba tháng, về nhà lấy Y Pứk người Bana, về làng vợ ở. Bắt đầu quãng đời kiếm sống, gùi sáu chục ký gạo muối đi Sa Thầy bán, mua về mật ong, thức rừng. Đời là chiếc xe lên rồi xuống/nắng mưa thay đổi lòng chán chường, như người ta đi thế chỉ thấy vất nhưng con người có chữ nghĩa trong đầu nó vật cho khổ hơn. 20 năm sau vận đổi, bắt đầu được dùng, bắt đầu tham gia…

Nhà A Jar ở Plei Đon (Làng Gò), bên ngôi nhà rông nóc loăn xoăn “ngọn” rau dớn. Hơn mười năm qua, ông biên dịch 24 bộ sử thi, mỗi bộ “gỡ” từ khoảng 10 băng cátxét 90 phút, làm nửa năm thu triệu hai. NXB Khoa học xã hội đã in 10 bộ Bana, 4 bộ Xêđăng trong số đó. Rồi dạy tiếng dân tộc cho cán bộ, bộ đội, khảo cứu phong tục, sưu tầm truyện cổ “Giông, Giỡ mồ côi từ nhỏ”, “Măng Lăng vu cáo cho Duông ăn cắp”. Tự học tiếng Anh, Pháp, bị vợ nhiếc “Muốn làm tổng trưởng à?”, đến khi hướng dẫn “tua” ba ngày, đem về trăm đô, bà lại mừng húm. Tức thị đã qua thì chật vật kiếm sống, nhưng cái “tâm trạng trí thức” nó lại hành.

Dưới gốc nhãn già, trong cái nắng khô khốc, A Jar rỡ những nỗi…

“Cán bộ đi thu âm trường ca bên văn hóa là người Kinh, gặp nghệ nhân ngay ngắn không sao. Nhưng phải ông uống rượu, ông nhớ nhớ quên quên, tệ nhất là ông “tái bản” những đoạn đã đọc để “câu giờ” lấy tiền thì rất lộn xộn. Nhiều từ cổ thì phải hỏi người già. Và ai ngờ di sản lại lọt cả những chữ “24 giờ”, “chính sách” mới toanh vào nữa”.

“Tôi thích sử thi, có giá trị mà không bận bịu chính trị. Mà mình dân tộc lại biết tiếng Kinh, làm từ khâu sưu tầm đến biên soạn, dịch thì mới kỹ. Tôi đã nhặt trên trăm câu tục ngữ Bana, bao giờ đong đầy mong ra được sách, anh bảo phân theo hôn nhân, sản xuất, thời tiết… có nên không? Còn chuyện cổ viết lại thì chủ vị, xuống dòng nên thế nào nhỉ?...”.

A Jar ngoài sáu mươi, không còn nhiều thời gian lắm, muốn chỉ làm con kiến tha di sản (cũng đang “bay” theo người già) về. Nhưng cái sự chuyên nghiệp chưa nuôi nổi “kiến”…
*
* *
So với Buôn Ma Thuột, Kon Tum, nhà cửa, chợ búa, con người bên Plei Ku cũng “tương tự”, nhưng đèo dốc nhiều, khí hậu mát hơn, ấn tượng phố núi rất rõ. Có những con dốc dựng ngược veo veo cánh sáo chao, những con đường đi mỏi chân không chán, tưởng đã tận lại quành sang nẻo khác. Nhà thơ Văn Công Hùng ở Hội Văn nghệ Gia Lai kể với cái giọng rền, rất hóm: “Xưa có lệ cúng Giàng con heo, nhưng cái đuôi cứ bị trai làng cắt ăn mất. Giàng giận đánh cái “bùm” thành Biển Hồ, tức cái hồ cấp nước ăn cho thành phố bây giờ. Và Plei (làng) có cái tên “Cu” (đuôi). Tôi làm quyển sách đầu tiên kể chuyện cổ dân tộc, đưa tích này lên đầu, bị ông trong thị ủy đòi đuổi vì nói xấu địa phương…”.

Tôi ở Wừu, con phố có cái tên đọc “đau cả mồm”, ngồi trên đỉnh dốc nhâm nhi câu “Uống cà phê phin không được “vội” như chè Thái”, “phát hiện” đơn giản mà mới mẻ với người Bắc vô. Thật lạ, ly nước trên bàn cứ trôi, giống như hồi sáng ăn mì Quảng thìa đũa chạy rần rần khi xe qua. Nhìn xuống, cái chỗ mình ngồi dông dốc, đầu này bước lên bậc thật cao, đầu kia nhào xuống chỗ thỏm. “Xứ này cái gì cũng nghiêng thế à?”.

Mùa thu trườn qua ngã tư/người xe người xe đông cứng/mùa thu tiếng còi như thét/em trùm mùa thu Ninja. Văn Công Hùng không đáp, mà đọc thơ làm hôm ra Hà Nội. Đến là tử tế!