Hát múa chèo thuyền ,xưa và nay

Cảnh lên đồng

Từ xa xưa, hình ảnh con thuyền ngược xuôi tung chèo kéo lưới, đã gắn bó thân thiết với các cư dân sông nước. Đặc biệt, con thuyền trong tín ngưỡng Tứ Phủ đã trở thành hình tượng múa đặc trưng của các giá chầu Thoải phủ.

Các Thánh cai quản miền Thoải phủ thường là con vua Thuỷ Tề và được phân theo thứ bậc: Mẫu Thoải, Quan đệ tam, Chầu đệ tam, Hoàng Bơ phủ, Cô Bơ Thoải, Cậu Bơ. Điểm nhận rõ ràng của các vị thần linh Thoải phủ với các miền khác nhau chính bởi trang phục màu trắng. Miền Thoải phủ trừ Mẫu Thoải còn các vị thần linh khác khi giáng đồng đều có múa. Theo quan niệm của những tín đồ thờ Mẫu Tứ phủ, sau khi một vị Thánh nhập đồng thì toàn bộ các hoạt động của các vị Thánh như dâng hương, thi lễ, múa, phát lộc, phán truyền đều là Thánh “ làm việc quan”. Bởi vậy, động tác múa chỉ là ước lệ nhằm biểu hiện vị trí, tính cách, vai trò hoạt động của các vị Thánh mà thôi. Từ đó, thông qua giới tính, thứ bậc, vai trò mà ta có thể đoán định được sắc thái và tính chất điệu múa tượng trưng từng vị Thánh.

Đứng đầu Thoải phủ là Mẫu Thoải – vị Thánh có dáng vẻ vui buồn , não nề. Giá văn về Bà được hát thờ vào những dịp tiệc đản hay trong hát văn thi. Vốn có một cuộc đời đầy oai khuất, bị chồng là Kính Xuyên nghe lời vu cáo của hầu gái Thảo Mai đày Bà mười thu vò võ một mình ở thác Hàn, nên khi về đồng Bà thường không múa mà chỉ ngồi uống nước trắng, nước mắt đầm đìa.

Dưới Mẫu Thoải là Quan đệ Tam mặc võ phục màu trắng, đầu đội khăn xếp, khăn quàng chéo trước ngực, phong cách mạnh mẽ, uy nghiêm. Theo huyền thoại lưu truyền trong dân gian, Quan tam phủ là một võ tướng thời Hùng Vương. Ngài thường chu du khắp nơi để cứu người trần. Bởi vậy, người đời rất kính nể, lập đền thờ Ngài tại Ninh Giang tức đền Lảnh. Khi giáng đồng, sau các lễ nghi dâng hương, quỳ lạy 3 lần, múa khai quang, Quan đệ Tam thường múa kiếm đôi. Các động tác gác hai kiếm lên vai, bắt chéo kiếm trước mặt, lần lượt từng tay quay kiếm kết hợp với động tác nhảy nhót đã thể hiện bản cách oai phong, lẫm liệt của một vị võ tướng.

Chầu đệ Tam là hoá thân của Thánh Mẫu Thoải phủ, nổi tiếng trị bệnh cứu người. Trong giá đồng, Chầu thường múa quạt mầu trắng theo động tác cuộn quạt, giật quạt, quay quạt kết hợp với những bước nhảy chéo chân.

Ông Hoàng Bơ thờ ở đền Lảnh (Hà Nam), có công phò vua đánh giặc. Từ giá ông Hoàng trở xuống thì không khí trong đền đã bớt trang nghiêm, trở nên náo nhiệt, vui vẻ hơn nhiều. Ông Hoàng Bơ say chếnh choáng nhưng vẫn cưỡi ngựa bạch, vác hèo đi chấm đồng.

“ Khăn thêu áo trắng đai vàng

Võ hài chân dận vai mang đôi hèo”

Lời hát văn đã giúp ta lý giải vì sao Hoàng Bơ thuộc miền sông nước mà khi giáng đồng lại thường múa hèo. Hèo là cây gậy đầu có gắn quả nhạc tượng trưng con ngựa, roi ngựa. Khi múa, ông Hoàng co chân nhảy theo từng bước nhỏ, hai cây hèo lúc vác vai, lúc gõ vào nhau biểu hiện ngựa đang phi trên đường dài.

Cô Bơ Thoải cũng như Chầu đệ tam là những nữ Thánh dùng thuốc cứu người nên khi múa đều tiến hành nghi lễ ban nước Thánh. Trước khi múa, cô Bơ dùng một nén hương khai quang 2 mái chèo và 2 chiếc khăn đặt trên đốc. Tay chèo khoan thai theo điệu nhạc Chèo đò do cung văn tấu. Khi múa chèo, chân trái trụ, chân phải nhún nhảy, đò đi vửa vòng cung, quay các hướng nhưng không bao giờ quay lưng vào điện thờ. Gần cập bến, trên nền nhạc nhanh dồn dập, Cô chập 2 mái chèo thành một giơ cao lên và chèo theo động tác mái đơn. Điệu múa kết hợp với nhạc và lời hát văn phấn kích các đệ tử ngồi xung quanh có cảm giác như đang đi theo thuyền Cô Bơ chu du khắp mọi nơi..

Nhìn chung, về nghệ thuật, những động tác múa thiêng của các vị thần miền sông nước thường đơn giản, dễ liên tưởng và hay lặp đi lặp lại. Múa đồng là những động tác ngẫu hứng của con đồng khi Thánh nhập nên thường không theo bài bản kết cấu rõ ràng. Người ngồi xung quanh không chỉ được thưởng thức những động tác múa kết hợp nhịp nhàng, hài hoà với âm nhạc mà vượt lên nó còn tạo tâm lý hưng phấn đẩy con người tới chỗ hợp nhất với thần linh. Phải chăng đây chính là một trong những lý giải nhân tố gì đã giúp cho đạo Tứ phủ ngày nay có thể thu hút nhiều tín đồ đến như vậy.

Một thời sau này, do quan niệm khá cứng nhắc về mê tín dị đoan, Hát múa chèo thuyền trong các giá chầu Thoải phủ bị cấm ngặt. Đổi mới, cùng những cởi mở về nhiều mặt đã thúc đẩy các nhà nghiên cứu dân gian tìm hiểu kỹ về hiện tượng này với những "gạn đục khơi trong" đặng bảo tồn một di sản phi vật thể hiếm có của người Việt. Nhiều giá đồng được khai thác, phát triển đưa thành tiết mục sân khấu. Nổi tiếng nhất là Ba giá chầu đồng do NSND Trần Minh dựng cho nghệ sĩ chèo Thu Phong.

Việc phục hồi sinh hoạt diễn xướng dân gian này cũng đã được thực hiện tại nhiều lễ hội. Đặc biệt là lễ Bà Chúa ở Hà Nội và Nam Định. Song các biến tướng từ đó cũng đã xuất hiện khiến không ít người lo ngại.

Làm thế nào để vừa bảo tồn được loại hình nghệ thuật dân gian này vừa đảm bảo được sự trong sáng của một nghi lễ truyền thống đang là trách nhiệm của mọi người hôm nay.

NSƯT Lệ Cung