Phần 2: Đi dọc con đường - Nguồn gốc tên gọi 559

Đoàn công tác quân sự đặc biệt

Cuối năm 1958, ngoài 30 tuổi, Thượng úy Lê Trọng Tâm được giao viết phần về lịch sử khí tài - quân giới trong tổng kết chiến tranh chống Pháp. Được giao nhiệm vụ này là vì thời trai trẻ, chàng thanh niên này đã học ở Trường Trung học Vinh, thực tập ở xưởng thợ Trường Thi rồi vào miền Nam làm nghề cơ khí ở Dĩ An. Ông đã tham gia phong trào thanh niên tiên phong của Huỳnh Văn Nghệ. Đến năm 1945, ông là lính của Đệ nhị sư đoàn Giải phóng quân. Rồi ra Quảng Ngãi, ông "can dự" vào vụ chế ra khẩu tiểu liên đầu tiên của Nam Trung bộ và trở thành con nuôi của bà mẹ Thiếu tướng Võ Bẩm sau này.

Sang đầu năm 1959, tình hình có những chuyển biến lớn. Trung ương Đảng quyết định chuyển hướng chiến lược: đưa cách mạng miền Nam lên đấu tranh vũ trang song song với đấu tranh chính trị. Công tác chi viện chiến lược cho miền Nam trở nên cấp bách. Ngày 21-1-1959, Thượng tá, Cục phó Cục Nông trường (Bộ Quốc phòng) Võ Bẩm gọi ông lên bảo: "Cậu bàn giao nhiệm vụ, xong giúp mình tổ chức bộ máy và chuẩn bị quân giới để đưa hàng chi viện vào trong".

- Vâng, may là em vừa làm xong phần tổng kết của mình. Giờ sẵn sàng đi thôi, ông Tâm trả lời ngay.

Ngày 24-1-1959, hạt nhân đầu tiên về nhân sự của đơn vị mới được hình thành gồm Thượng tá Võ Bẩm, Trung tá Nguyễn Thạnh và Thượng úy Lê Trọng Tâm, làm việc tại khu vực Văn phòng Bộ Quốc phòng, sau được bổ sung thêm 5 người nữa, trong đó có các đồng chí Nguyễn Chương, Huỳnh Chân, Phạm Công… và họ bắt đầu đi tuyển chọn từ các đơn vị những cán bộ, chiến sỹ gốc Khu Năm, Nam bộ thuộc các sư 324, 305, 330.

Đoàn công tác quân sự đặc biệt (chưa có tên) được thành lập với quy mô tương đương cấp sư đoàn. Chỉ huy trưởng Võ Bẩm bảo ông Tâm: "Bộ quyết định thành lập một đơn vị đặc biệt như thế. Cậu nghĩ cái tên đi". "Tôi đọc đi đọc lại giấy tờ và thấy rằng chỉ thị thành lập Đoàn quân sự đặc biệt được ký ngày 5-5-1959. Thế là tôi đề xuất lấy cái tên Đoàn 559". Cái tên này vừa có ưu điểm là giữ được bí mật tuyệt đối vì chữ "Đoàn" không chỉ cụ thể là cấp trung đoàn, tiểu đoàn hay sư đoàn, vừa có ưu điểm thể hiện được ngày thành lập.

Cũng có một sự trùng hợp nữa là sau khi tập hợp đủ quân gồm một số tiểu đoàn, ngày 19-5-1959, đúng dịp kỷ niệm sinh nhật Bác, Đoàn công tác quân sự đặc biệt chính thức hành quân vào giới tuyến. Từ đó, cái tên 559 đi cùng những bước chân đầu tiên tạo nên con đường huyền thoại sau này.

Sơn cầu Hiền Lương, nung chí căm thù

Ông Tâm kể: - Vào đến nơi, trước khi đi khảo sát giới tuyến, anh Bẩm có chủ trương cho chúng tôi ra cầu Hiền Lương để có điều kiện giáp mặt với kẻ địch, thấy rõ bộ mặt thật của chúng mà nung thêm chí căm thù.

Cầu Hiền Lương sơn hai màu, bên ta đỏ, phía ngụy xanh. Hôm đó, vào khoảng giữa tháng 6-1959, tôi cùng anh Phạm Công mặc quần áo công nhân màu xanh, tay cầm hộp sơn đỏ và chổi quét sơn, đi từ bờ Bắc về phía giữa cầu. Khi gần đến vạch phân chia, chúng tôi bị hai tên cảnh sát ngụy mặc quần áo màu vàng, mặt hằm hằm, tay lăm lăm súng đến chặn lại. Xa xa, tụi lính ngụy và cố vấn Mỹ đi lại nghênh ngang. Bên kia sông, chiếc loa to đùng chĩa sang bên mình cứ ra rả nói xấu miền Bắc cả ngày. Lúc đó, máu trong người tôi cứ sôi lên.

Sau hôm đó, Lữ đoàn 270, lữ đoàn bảo vệ giới tuyến, cử hơn 30 người cùng đi với Đoàn 559 để khảo sát nơi đặt trạm giao liên đầu tiên và chỉ huy sở cho Tiểu đoàn 301. Địa điểm được chọn chính là Khe Hó, nằm ở bờ Bắc sông Bến Hải. Những ngày đầu, để giữ bí mật, Tiểu đoàn 301 được biết đến với cái tên là "Nông trường chăn nuôi bò". Anh em chiến sỹ mặc quần áo bà ba, vừa chăn bò vừa làm nhiệm vụ. Bí mật được giữ nghiêm ngặt. Người dân chỉ biết đó là một đơn vị làm kinh tế.

Ban đầu, Đoàn 559 chủ yếu lo vũ khí, mở đường để đưa anh em vào. Trong trí nhớ của ông Tâm, cái đêm đầu tiên vượt sông Bến Hải để đi sâu vào khu vực phía Bắc Đường 9 vẫn còn đậm nét. Đoàn công tác vừa soi đường, mở tuyến vừa gùi hàng men theo rừng từ Khe Hó qua núi Động Nóc tới thượng nguồn suối Rào Thanh. Việc rải quân theo từng chặng do tiểu đoàn đầu tiên (301) đảm nhiệm. Dần vào sâu, Đoàn qua làng Mít, vượt đỉnh 1001, đỉnh 1600 rồi sông Bến Hải, vượt đỉnh 1701 (còn gọi là động Voi Mẹp) vào động Hàm Nghi… Đường rừng rậm, núi cao, vực sâu đều lần lượt bị những người lính Trường Sơn chinh phục.

Chuyến hàng đầu tiên chuyền vào miền Nam ruột thịt chỉ là súng hạng nhẹ như tiểu liên, súng trường (toàn là chiến lợi phẩm thu được từ miền Nam). Súng được tháo gỡ từng bộ phận, đóng gói kỹ lưỡng bằng vải pa-ra-phin rồi gùi thồ đưa vào chiến trường.

Năm 1961, ông Lê Trọng Tâm, khi đó là Trưởng ban Quân lực Đoàn 559, đạp xe về quê hương Nghệ Tĩnh lấy 600 quân ở các huyện Nam Đàn, Thanh Chương, Nghi Xuân để đưa vào xây dựng, bổ sung cho 559. Đây chính là đoàn bộ đội người ngoài Bắc đầu tiên vào tuyến vận tải quân sự.

Tiểu đoàn 301 phát triển thành Trung đoàn 70 và sau này thêm Trung đoàn 71. Đoàn 559 ngày càng lớn mạnh, từ giai đoạn gùi thồ "đi không dấu, nấu không khói", đến khi có đầy đủ các bộ phận và nhiều binh chủng. Đoàn 559 dần dần trở thành một đơn vị đặc biệt - một binh chủng hợp thành có vai trò chiến lược trong cục diện chiến trường.

Nhóm PV báo Hànộimới