Làng Xuân Canh

(HNMĐT)- Làng Xuân Canh là một xã đứng đầu tổng Xuân Canh thuộc huyện Đông Ngàn, phủ Từ Sơn, trấn Kinh Bắc đầu thế kỷ XIX (năm Minh Mạng thứ 12 - 1831 đổi thành tỉnh Bắc Ninh).

Năm Tự Đức thứ 29 (1876), huyện Đông Anh được thành lập, trên cơ sở điều chỉnh các xã, tổng của huyện Đông Ngàn và huyện Yên Lãng (phủ Tam Đái, trấn Sơn Tây), 7 xã của tổng Xuân Canh được tách ra để lập tổng Uy Nỗ, tổng Xuân Canh chỉ còn lại 4 xã (Xuân Canh, Xuân Trạch, Lực Canh và Mạch Tràng) thuộc huyện Đông Anh. Từ năm 1901 huyện Đông Anh thuộc tỉnh Phù Lỗ, năm 1904 là tỉnh Phúc Yên).

Cách mạng Tháng Tám 1945 thành công, Xuân Canh là một xã độc lập. Trong kháng chiến chống Pháp, làng nhập với các làng : Lực Canh, Xuân Trạch, Vạn Lộc thành xã Vạn Thắng thuộc huyện Đông Anh, tỉnh Phúc Yên (năm 1950 là tỉnh Vĩnh Phúc). Tháng 5 - 1961, xã Vạn Thắng cùng các xã khác của huyện Đông Anh được cắt chuyển từ tỉnh Vĩnh Phúc về thành phố Hà Nội. Năm 1965, xã Vạn Thắng đổi tên thành Xuân Canh. 

Xuân Canh nằm ở ngã ba sông Đuống và sông Hồng. Sông Đuống hay sông Thiên Đức nối với sông Hồng từ đây, chảy các xã Hoa Lâm (nay là Mai Lâm, huyện Đông Anh), Yên Thường về Cổ Bi (cùng thuộc huyện Gia Lâm) và chảy tiếp về phía Đông Nam. Xuân Canh có bãi bờ màu mỡ, thuận tiện cho việc trồng dâu, nuôi tằm (xưa kia là một trung tâm lớn cung cấp lá dâu cho các làng nuôi tằm ở huyện Từ Liêm, Đan Phượng), trồng màu trên đất bãi. Làng còn nằm trên con đường Thiên lý từ bờ Bắc sông Hồng đi các trấn phía Bắc (từ Bồ Đề - Xuân Canh lên Thái Nguyên, tức Quốc lộ 3 Hà Nội - Thái Nguyên hiện nay), tạo cho làng thế thông thương cả về thủy bộ. 

Trước Cách mạng Tháng Tám 1945, tuy có dân số của một làng trung bình (chưa đầy 1000 người), song làng Xuân Canh lại chia thành bốn cụm dân cư, gọi là bốn “thôn”, mỗi thôn trước đây có đình thờ thành hoàng riêng. Thôn Văn Bình thờ Triệu Đà, thôn Thượng Lão thờ Cao Sơn đại vương (anh em con chú con bác với Sơn Tinh), thôn Xuân Đình thờ Cửa Ngọ (không rõ lai lịch). Thôn Vân Hoạch thờ Hoàng Lãng Khanh, hiệu là Văn Lương, xuất thân trong một gia đình thế phiệt trâm anh ở Đường Lâm (nay thuộc thị xã Sơn Tây, tỉnh Hà Tây), là Chỉ huy sứ, Tả tướng quân dưới Hùng Tuấn Vương, từng lấy trang Vân Hoạch lập đàn tế, rồi xuất quân đi đánh giặc, lập được nhiều chiến công đánh giặc. Ông đã cho dân trang Vân Hoạch 20 hốt vàng đỏ là tiền thưởng của vua cho để lập đền, mua ruộng lo việc cúng tế ông về sau. Tư liệu về việc thờ thành hoàng phản ánh tính chất cổ xưa của làng Xuân Canh.

Xuân Canh là vùng đất có truyền thống học hành. Thời Lê, làng có hai người đỗ Tiến sĩ là Nguyễn Minh Thông, đỗ khoa Tân Sửu, niên hiệu Hồng Đức, đời Vua Lê Thánh Tông (năm 1481), làm quan đến Thừa chính sứ. Người thứ hai là Trương Nguyễn Điều (1685 - ?), ông đỗ khoa Sĩ vọng rồi mới đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân khoa Quý Sửu, niên hiệu Long Đức, đời Vua Lê Thuần Tông (năm 1733) khi 48 tuổi, làm quan đến Đề hình Giám sát Ngự sử; sau gia đình ông rời đến thôn Hàn Lạc (nay thuộc xã Phú Thị, huyện Gia Lâm). Thời Nguyễn, làng có ba người đỗ Cử nhân là Vũ Huy Lân (đỗ khoa Giáp Tý đời Tự Đức - năm 1864), Nguyễn Huy Điền (khoa Canh Ngọ đời Tự Đức - 1870) và Nguyễn Chính (khoa Bính Tuất năm đầu đời Đồng Khánh - 1886).

Xuân Canh nằm ở vị trí giao thông thủy bộ quan trọng, án ngữ con đường từ Thăng Long - Hà Nội lên vũng Việt Bắc nên thực dân Pháp đã xây dựng tại đây một pháo đài, cùng với pháo đài Láng có nhiệm vụ bảo vệ Hà Nội. Cách mạng Tháng Tám 1945 thành công, quân đội ta tiếp nhận pháo đài này này và đêm 19 - 12 - 1946, trận địa pháo này đã cùng với pháo đài Làng bắn những quả đạn pháo đầu tiên vào quân thù, mở màn cuộc kháng chiến chống Pháp.

PGS, TS. Bùi Xuân Đính