Vẫn nghe, vẳng tiếng... bật bông

(HNM) -

Ngày trước, không cần phải đợi đến mùa đông, ngay trong những ngày hè nóng nực, đâu đó vẫn vọng ra tiếng rao “ai bán chăn bông cũ, hoặc đổi chăn bông cũ lấy chăn bông mới...” của người làng Trát Cầu (Hà Tây).

Không ai nhớ rõ cái nghề “bật bông” làm chăn có mặt ở Trát Cầu từ bao giờ, chỉ biết xưa kia, cái nghề thủ công khiêm nhường và độc đáo ấy đã mang lại nguồn lợi không nhỏ cho những người dân nơi đây.

Trong thời buổi mà chăn, ga, gối của Hàn Quốc, Trung Quốc tràn ngập thị trường với nhiều màu sắc phong phú và hấp dẫn, giá cả lại phải chăng như hiện nay, vẫn có nhiều người tìm đến ngõ nhỏ trên phố Trần Xuân Soạn để đặt làm một chiếc chăn bông bằng tay với chất liệu từ thiên nhiên là bông gạo, bông gòn. Thoạt đầu tôi cứ nghĩ, có lẽ những người này đa phần là những người hoài cổ, chưa quên được nếp cũ, hoặc đây là thú vui sưu tầm những vật dụng ngày trước để nhớ về một thời khốn khó. Mang câu hỏi này đến nhà anh Trần Văn Vinh, người duy nhất ở Hà Nội còn làm chăn bông theo lối truyền thống, tôi mới vỡ lẽ được câu trả lời.

Vốn xuất thân từ một gia đình nhiều năm làm nghề “bật bông” ở Trát Cầu, anh Trần Văn Vinh lên Hà Nội lập nghiệp với quyết tâm theo bằng được nghề tổ. Tuy nhiên, trong thời buổi kinh tế thị trường, hàng chăn bông gối đệm của Thái Lan, Hàn Quốc, Trung Quốc tràn ngập thị trường với hình thức đẹp và giá cả cạnh tranh đã khiến anh nhiều lần lao đao tưởng không giữ được nghề truyền thống của làng mình. Trong cái rủi cũng có cái may, anh Vinh nhận ra những mặt hàng chăn ga gối được sản xuất hàng loạt trêntuy nhẹ xốp và dễ giặt nhưng chúng có một nhược điểm là những khoảng trống lồng bồng chứa gió do vật liệu làm chăn là bông hóa học nên không giữ nhiệt được bằng bông làm từ nguyên liệu thiên nhiên. Vận may đã đến với anh vào một dịp nhân kỷ niệm 990 năm Thăng Long - Hà Nội bên bờ hồ Hoàn Kiếm có triển lãm hàng thủ công mỹ nghệ. Trong mấy chục gian hàng, anh Vinh tìm thấy kiốt của chị Chi ở lâm trường Đoan Hùng (Phú Thọ) bày bán chiếu gỗ pơmu, chiếu trúc. Lựa lời anh Vinh nhờ chị Chi cho bày nhờ hai chiếc gối tam giác do anh tự chế tác. Không ngờ sản phẩm này đã được nhiều người để ý đến. Họa sỹ Giang Nguyên Thái ngạc nhiên trước vẻ đẹp tinh tế của các sản phẩm, tìm đến nhà anh để thực “mục sở thị”. Anh Thái động viên anh cố giữ nghề và hứa giúp đỡ để các sản phẩm này có dịp bày tại các hội chợ triển lãm. Từ đấy các sản phẩm theo lối thủ công, chất liệu chính là cây bông thiên nhiên: bông xơ (cotton), bông gạo, bông gòn... vải bọc ngoài là lụa tơ tằm, satanh, thổ cẩm dần có được chỗ đứng trên thị trường. Nghe anh kể thì công đoạn làm một chiếc chăn bông theo lối truyền thống cũng công phu ra trò, tổng cộng có đến gần chục công đoạn mới thành một tấm chăn. Đầu tiên, người ta dùng máy thủ công để tách hạt và hoa bông, sau đó dùng dây cung để bật cho sợi bông tơi thành những tựa bông dài. Lại dùng cung lải cho mặt bông dài, rộng hẹp theo cữ chăn, mỗi chiều dư khoảng 20 phân để gấp bìa. Lải xong, lại phải teng mặt cho lớp bông tơ bên trên thật mịn và xốp để khi sử dụng giữ được độ ấm cao. Sau khi đã hoàn thành xong quá trình làm bông, thì tiếp tục dùng sợi để mạng thành 4 cấp. Quá trình này đòi hỏi phải có kỹ thuật thành thạo và khéo léo để cho mền bông đều, chắc, khi sử dụng không bị dãn hoặc cụm bông lại. Sau khi hoàn thành công đoạn này phải dùng bàn xoa bằng gỗ da du có mặt hơi gai để ngọn bông quện với sợi mạng. Mặt sau mền bông cũng phải lải, gấp bìa, mạng sợi xoa... rồi mới lồng vải hoa hoặc sa tanh màu mỏng để làm vỏ. Cuối cùng là chần chăn theo lối chéo quả trám hoặc theo các họa tiết trang trí. Một chiếc chăn bông làm đúng các quy trình truyền thống, có thể dùng tới vài chục năm mới phải bật lại.

Để làm được những sản phẩm đẹp, bền chắc cần một bàn tay khéo léo và đức tính kiên trì mà anh được thừa hưởng từ cụ thân sinh Trần Văn Khay. Thời thuộc Pháp, cụ đã từng làm nghề rèm cửa, chăn, màn, bọc ghế salon cho các khách sạn tại Hà Nội, Phủ Toàn quyền, Phủ Thủ tướng, khách sạn Metropol... Hòa bình lập lại, cụ là chủ nhiệm hợp tác xã đầu tiên, chuyên làm chăn cho Công ty bông vải sợi Hà Nội. Sản phẩm của cụ đã nhiều lần được triển lãm ở các nước Đông Âu. Lúc sinh thời cụ thương anh nhất, thường khen anh sáng dạ, táo bạo mỗi khi anh có những sáng kiến hay. Từ những bài học vỡ lòng về nghề làm bông, cụ dạy anh phải kiên trì, trung thực, thổi bùng lên trong anh ngọn lửa nhiệt huyết với nghề truyền thống của làng mình bởi cụ bảo nghề nào cũng vậy sẽ không thành công nếu mình không yêu nghề.

Chính vì thế mà giờ đây khi làng Trát Cầu chẳng còn ai theo được nghề truyền thống, anh vẫn giữ được nét tinh túy xưa của làng nghề mà ở mức độ nào đó còn nâng lên tầm nghệ thuật mới. Đầu năm 2005, Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam đã trao tặng anh danh hiệu “nghệ nhân dân gian”, anh vui lắm vì ít nhiều đây cũng là phần thưởng cho những nỗ lực của anh trong việc gìn giữ tổ nghề. Gia đình anh có 4 người, tất cả đều say mê với nghề truyền thống. Chị Nguyễn Hồng Nhung, vợ anh sau giờ bán hàng lại cùng anh cặm cụi làm nghề. Con trai đầu của anh, Trần Minh Thắng, sinh năm 1989 đã có thể cùng bố pha cắt và thiết kế sản phẩm, phiên dịch khi có khách nước ngoài. Cháu Trần Minh Quân sinh năm 1996 có năng khiếu mỹ thuật cũng biết kẻ vẽ và lấy dấu trên sản phẩm. Những sản phẩm do anh làm ra đều lấy tên VNTQ, đó là những chữ cái đầu tên các thành viên trong gia đình như khẳng định sự quyết tâm đến cùng giữ nghề truyền thống cha truyền con nối. 

Bài và ảnh:Hoàng Yến