“Ngày cuối cùng của một tử tù” – thêm một kiệt tác của Victor Hugo ra mắt độc giả Việt

Trong sự nghiệp sáng tác đồ sộ của Victor Hugo, nhà lãng mạn nổi tiếng nhất thế kỷ XIX, tiểu thuyết tuy không phải là sự nghiệp lớn nhất, nhưng lại có thể được coi là quan trọng nhất: nhờ nó ông đã đi được vào trái tim của nhiều người đọc, không chỉ riêng người đọc Pháp mà còn trên toàn thế giới.

Nhìn bề ngoài, “Ngày cuối cùng của một tử tù” được viết giống như một cuốn tự truyện, đặc biệt hơn nữa, như một loại tự truyện nhật ký. Tuy nhiên, khác với hình thức tự truyện thông thường (được viết ở thì quá khứ đơn), tác phẩm của Hugo lại được viết ở thì hiện tại, thức trình bày. Nhà nghiên cứu Đặng Thị Hạnh nhận xét, với lối viết này, "Sự kiện là của một hiện tại dày đặc, như không di động nhưng vẫn trôi, bị ám ảnh bởi tiếng chuông giờ, cắt đứt khỏi một quá khứ đã bị tách rời và đóng kín, khỏi một tương lai khẳng định là sẽ không có".

Nhà văn Nga nổi tiếng thế kỷ XIX Dostoievski, người vốn rất ngưỡng mộ Hugo, đặc biệt với tác phẩm “Ngày cuối cùng của một tử tù”, cũng nhận xét: "Tất nhiên, là truyện kể diễn ra trong nhiều giờ, đứt đoạn do những chỗ ngừng và những chỗ rối ren, lúc thì người đó nói với bản thân mình, lúc thì anh ta nói với một người nghe vô hình, một người phán xét, nhưng trong đời sống thực, cũng vẫn diễn ra như vậy". Dostoievski cho rằng đây thực sự là một kiệt tác của Victor Hugo.

Truyện được kể từ ngôi thứ nhất, cấu trúc trong 49 chương (cũng có thể là 49 đoạn). Bởi lẽ, có những chương tác giả viết chỉ trong đôi ba dòng, các chương đoạn dài ngắn khác nhau tương ứng với mạch cảm xúc và suy nghĩ của nhân vật - kẻ tử tù - người kể chính, và duy nhất trong tác phẩm. Tầm quan trọng đặc biệt của tác phẩm chính là ở chỗ, nó chứa đựng và phản ảnh gần như tất cả các vấn đề liên quan đến tác giả V.Hugo, từ chủ đề (người tử tù, vấn đề thiện và ác, vấn đề xóa bỏ án tử hình), mối quan tâm và những hoạt động xã hội của Hugo những năm 20-30, phong cách văn xuôi, đến các mô típ nhân vật xuất hiện trong hầu khắp các tác phẩm khác của Hugo sau này.

Nhà nghiên cứu Đặng Thị Hạnh trong chuyên luận Tiểu thuyết Hugo xuất bản từ năm 1985, gần đây được tái bản (năm 2002) đã coi đây là tác phẩm "văn xuôi mạnh đầu tiên" của Hugo, bà viết: "Ngày cuối cùng của một tử tù có một vị trí và một ý nghĩa khác hẳn trong sự nghiệp sáng tác văn xuôi của Victor Hugo, đó là "một tác phẩm văn xuôi mạnh đầu tiên của Hugo", "một cái mốc quyết định để đi tới sự sáng tạo Những người khốn khổ".

Trong số những nhà văn xuôi vĩ đại nhất của nước Pháp thế kỷ XIX, tác phẩm của V.Hugo không chắc đã "đồ sộ" bằng Balzac, hiện đại bằng Flaubert, lãng mạn bằng Mérimé, bay bổng bằng Stendhal, hay sắc lạnh bằng Maupassant..., nhưng chắc chắn ông hơn tất cả các tên tuổi được nhắc đến ở trên, bằng tinh thần nhân đạo. Suốt cả một đời viết cho con người, viết để sự "đói khổ và dốt nát của con người không còn tồn tại", Hugo đã bắt đầu sự nghiệp văn xuôi đồ sộ và mênh mông của mình bằng một tác phẩm "vô cùng tiết chế". Nhà văn đã gần như đưa tất cả các nhân vật, chi tiết, câu chuyện, kể cả văn phong vào tác phẩm nhỏ bé này. Chúng ta sẽ bắt gặp ở đó đề tài về người tội phạm, mẫu nhân vật người tù khổ sai trong Những người khốn khổ, mô típ tội phạm và kẻ phạm tội, công lý chuộc tội, cảnh xét xử tù nhân, những nhân vật đại diện cho pháp luật (luật sư, cha tuyên úy, thẩm phán, chánh án, cai ngục...), linh mục, nhà thờ...

Các tác phẩm của Victor Hugo được giới thiệu ở Việt Nam từ rất sớm. Ngay từ năm 1917, nhà văn Nguyễn Văn Vĩnh đã trích dịch “Những người khốn khổ” của ông với cái tên “Những kẻ khốn nạn” (in trong 11 tập). Khoảng những năm từ 1958 đến 1976, một bản dịch đầy đủ tác phẩm này đã được nhóm Lê Quý Đôn dịch in đầy đủ. Tiếp sau đó, hàng loạt các tác phẩm khác “Nhà thờ Đức Bà Paris”, “Những người lao động của biển”, “Người cười”, “Chín mươi ba”, “Bug-Jargal” (với cái tên Người nô lệ da đen) cũng đã được dịch và in. “Ngày cuối cùng của một tử tù” có thể được coi là tiểu thuyết gần cuối cùng của Hugo được giới thiệu một cách đầy đủ với bạn đọc Việt Nam. Hy vọng “Ngày cuối cùng của một tử tù” sẽ giúp cho bạn đọc hiểu thêm về một nhà văn, mà suốt cuộc đời, luôn bênh vực cho "những người khốn khổ".