Đường phố mang nhiều dấu ấn

Riêng tôi quan tâm đặc biệt đến phố Đinh Tiên Hoàng, ở phía đông hồ Hoàn Kiếm. Nằm trong khu vực dày đặc tâm linh, rẻo đất này được nhiều nhà sử học, nhà văn coi là một trong vài nơi hội tụ khí thiêng ngàn năm của đô thị cổ, kể từ thời Kẻ Chợ đến nay.

Nó chỉ dài khoảng 900m, ngày xưa gọi là phố Hồ, rồi đại lộ Francis Garnier. Năm 1945, vị Thị trưởng là bác sĩ Trần Văn Lai đổi thành phố Đinh Tiên Hoàng, để ghi nhớ công lao vị Hoàng đế có công chấm dứt nạn cát cứ, thống nhất đất nước hồi thế kỷ thứ X.

Tương truyền rằng: Đức Lý Thái Tổ sau khi định đô ở Thăng Long, vãn cảnh nơi đây thấy một hồ nước trong xanh, có ngôi chùa cổ giữa hồ tạo phong cảnh nên thơ, bèn đặt tên ngôi đền đã có tại đây là Ngọc Tượng. Đến đời nhà Trần, đền đổi tên là Ngọc Sơn. Vào thời nhà Lê, khoảng năm 1428, sau khi lên ngôi, Thái tổ Lê Lợi cùng đoàn thuyền ngự đi từ sông Hồng, rẽ vào hồ, trả gươm cho Rùa thần. Từ đó hồ Lục Thủy trên đất thôn Tả Vọng được đặt lại tên là Hoàn Kiếm, hay còn gọi hồ Gươm.

Như là một sự trùng hợp lịch sử, Chủ tịch Hồ Chí Minh - người khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hòa năm 1945, đã từng nhiều lần qua tuyến phố thiêng này đón xuân cùng với nhân dân, thăm những người lao động tại Bưu điện và Nhà máy Đèn Bờ Hồ…

Trải qua bao năm tháng với nhiều triều đại, Kinh thành Thăng Long có rất nhiều tên gọi: Đông Đô thời nhà Hồ; Đông Quan thời nhà Minh xâm lược nước ta; Đông Kinh thời nhà Lê và Hà Nội từ thời nhà Nguyễn. Nhiều đền chùa lớn và công trình kiến trúc tiêu biểu đã được người xưa xây dựng lên tại rẻo đất phía đông hồ Hoàn Kiếm.

Đền Bà Kiệu thờ mẫu Liễu Hạnh, dựng gần đối diện với đền Ngọc Sơn từ thời Lê Thần Tông thế kỷ XVII; tiếp đến là chùa Báo Ân, còn gọi là Quan Thượng, dựng năm 1842, khi đó là ngôi chùa to và đẹp vào bậc nhất của Kinh thành. Kế đó vào năm 1865, đời Vua Tự Đức thứ 18, Phương Đình Nguyễn Văn Siêu một người giỏi văn chương đến độ được người đương thời phong là "Thần Siêu" đến đây xây dựng cổng đền Ngọc Sơn và Đài Nghiên, Tháp Bút. Những biểu tượng hùng hồn cho khí phách của kẻ sĩ Thăng Long này vẫn trường tồn cho đến ngày nay bên phố Đinh Tiên Hoàng.

Năm 1888 người Pháp thành lập thành phố Hà Nội và bắt đầu tiến hành mở rộng ra phía đông nam. Nhà cai trị đặt mục tiêu xây dựng Hà Nội trở thành một thành phố lớn ở Việt Nam, đủ các tiêu chí một đô thị châu Âu, để xứng đáng là Thủ đô của Liên bang Đông Dương thuộc Pháp. Do đó khi quy hoạch xây khu phố mới với kiến trúc châu Âu bên cạnh khu phố cổ, họ xác định khu vực hồ Hoàn Kiếm là trung tâm Hà Nội. Thực hiện phương châm giao thông đi trước, hàng loạt đường phố xung quanh khu vực hồ được xây dựng. Để làm đường lớn đi ven hồ, người Pháp đã mở đường cắt ngang đền và cổng tam quan đền Bà Kiệu. Đó chính là đường phố Đinh Tiên Hoàng bây giờ. Hiện cổng tam quan cũ đền Bà Kiệu vẫn còn, nằm về phía bên hồ, đang là nơi bán hàng lưu niệm, còn đền nằm phía bên kia đường. Rồi đường mới tiếp tục mở xuyên qua khu vực chùa Báo Ân. Dấu tích của ngôi chùa còn lại cho đến ngày nay là tháp Hòa Phong, nằm trên rẻo đất bên hồ. Nhìn chênh chếch sang phía bên kia đường Đinh Tiên Hoàng là Bưu điện Hà Nội.

Từ phố Đinh Tiên Hoàng, thời đó đã có hàng loạt tuyến đường được người Pháp mở theo hình bàn cờ như Tràng Tiền, Ngô Quyền, Hai Bà Trưng, Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Hàng Bài, Tràng Thi… làm cơ sở để bắt đầu xây dựng các công trình kiến trúc mang dáng dấp châu Âu. Năm 1883, trên phố Đinh Tiên Hoàng mọc lên Tòa đốc lý, nay là UBND thành phố Hà Nội, rồi vườn hoa Paul Bert, bây giờ là vườn hoa Lý Thái Tổ, nhà Kèn hình bát giác… Đến năm 1884 nhà bưu điện đầu tiên được xây, năm 1901 tòa nhà chính Bưu điện Bờ Hồ trên nền của chùa Báo Ân hoàn thành. Tiếp đến là Nhà máy Đèn Bờ Hồ nằm phía bên phải Tòa đốc lý. Năm 1900 bến xe điện Bờ Hồ được làm, năm 1906 thì hoàn thành tuyến xe điện từ Bờ Hồ đi chợ Mơ, chạy qua phố Đinh Tiên Hoàng.

Sau ngày tiếp quản Thủ đô 1954 đến nay, trong 56 năm ấy, trên phố này được chứng kiến thêm ba lần xây cất lớn nữa, gây nhiều tranh luận về không gian kiến trúc quanh hồ Gươm. Đó là khi tòa nhà chính của Bưu điện Bờ Hồ từ thời thuộc Pháp phá đi, tòa mới nặng nề với tháp đồng hồ đánh chuông bốn mặt, tiếp đến là tòa UBND thành phố, sau đó vài năm là nhà "Hàm cá mập" - bị dư luận "tấn công" đến mức phải chỉnh sửa.

Là trung tâm hành chính, văn hóa - xã hội của Thủ đô, con phố này chứng kiến nhiều nhất những sự kiện lịch sử trọng đại của đất nước và Hà Nội, nhiều người ở độ tuổi như tôi vẫn còn nhớ. Đó là vào sáng sớm ngày 10-10-1954, người lính Pháp cuối cùng rời trại Bảo an binh qua phố Đinh Tiên Hoàng để rút quân qua cầu Long Biên. Ngay sau đó nhân dân đã ùa ra đây đón đoàn quân chiến thắng từ các ngả tiến vào tiếp quản. Hơn 30 năm sau, trưa 30-4-1975, nhân dân Hà Nội lại hân hoan đổ về hồ Gươm, chen chật phố Đinh Tiên Hoàng, trước UBND TP, vườn Chí Linh, đền Ngọc Sơn, bến xe điện… náo nức nghe tin giải phóng Sài Gòn qua tiếng loa, hân hoan khôn tả. Ngót hai mươi năm sau, ngày 7-10-2004, tại vườn hoa Chí Linh bên phố Đinh Tiên Hoàng, có thêm một sự kiện mới mang tính lịch sử của thành phố Hà Nội ngàn năm tuổi: khánh thành tượng đài Lý Thái Tổ, vị vua đặt nền móng vững bền cho Thăng Long - Hà Nội. Bức tượng đồng được đúc liền khối lớn nhất Việt Nam, ung dung ngắm nhìn Thủ đô và non sông gấm vóc đang đổi mới. Và một điều chắc chắn rằng vào ngày 10-10-2010, nhiều hoạt động lớn mang tầm quốc gia, chào mừng 1000 năm Thăng Long - Hà Nội sẽ được tổ chức tại hồ Gươm, trên phố Đinh Tiên Hoàng và vườn hoa Lý Thái Tổ.

Không chỉ đầy ắp những dấu tích lịch sử và ngự bên hồ Gươm tuyệt đẹp, với vị trí trung tâm văn hóa, những ngày bình thường cũng như các ngày lễ, tết lúc nào con phố Đinh Tiên Hoàng cũng là nơi người ở các quận, huyện, các địa phương trong cả nước, khách du lịch nước ngoài đổ về. Rồi cũng từ đây mà họ tỏa ra những con phố khác "xem" Hà Nội. Bởi vậy cho nên hầu hết những lễ hội truyền thống lớn của quốc gia và Hà Nội như bắn pháo hoa Quốc khánh, Tết Nguyên đán, đua xe đạp, Giải chạy Báo Hànộimới, đi bộ vì hòa bình, ca múa nhạc… dường như tất cả đều được tổ chức trên đường phố này. Những năm gần đây lại thêm những kỳ cuộc tân kỳ, ít nhiều có yếu tố du nhập: lễ hội hoa Hà Nội và Việt Nam (lần đầu tiên cuối tháng 12-2008), lễ hội nghệ thuật đường phố do UBND thành phố và Đại sứ quán Đan Mạch (lần đầu tháng 11-2009), để rồi được làm định kỳ sau này.

Như đã thành thông lệ, hằng năm cứ vào đêm 30 Tết, xung quanh hồ Gươm nói chung, trong đó đông nhất là trên đường Đinh Tiên Hoàng, người Hà Nội đều đổ về đây để đón giao thừa, vào các đền Ngọc Sơn, Bà Kiệu, tượng đài Vua Lý Thái Tổ… Dân cầu cho quốc thái dân an, sang năm mới sức khỏe dồi dào, làm ăn tấn tới, gặp nhiều may mắn. Từ những vị lãnh đạo đại diện Đảng, Nhà nước, Chính phủ và chính quyền thành phố cho đến những người dân, từ người già, trung niên cho đến các chàng trai, cô gái, các cháu thiếu niên… thảy đều thành kính dâng hương lên Đức Lý Thái Tổ, người đã khai sáng kinh thành, cùng các liệt tổ, liệt tông, các anh hùng dân tộc… đã bỏ bao sức lực, trí tuệ và máu xương để xây dựng và bảo vệ chủ quyền lãnh thổ, lãnh hải, bảo vệ Thủ đô, cho con cháu ngày nay được sống trong hòa bình, độc lập.

Với những kỷ niệm bên Bờ Hồ, những trang sách đã học, với những di tích, công trình kiến trúc được chiêm bái hằng ngày, tôi bỗng nhận ra rằng: trải 1000 năm từ khởi tên Thăng Long đến nay, hiếm có một con phố nào trên đất nước lại có được một bề dày về chứng tích lịch sử ngày xưa và hôm nay, đan xen với nhau trong không gian văn hóa tâm linh, nơi được coi là đẹp nhất Thủ đô như phố Đinh Tiên Hoàng. Thế nên khi đã có câu "Hoàn Kiếm là hòn ngọc của Hà Nội ngàn năm", thì phố Đinh Tiên Hoàng bên hồ chắc chắn phải là đường nét, là hoa văn đẹp nhất tạo nên vẻ lung linh huyền ảo đó.