Di sản đô thị đặc trưng của Thăng Long – Hà Nội

Nhận diện giá trị di sản không gian Hồ Gươm không chỉ để tự hào mà còn để chúng ta thấy rõ hơn trách nhiệm của mình, yêu mến hơn Thủ đô, mong được đến Hồ Gươm mỗi sớm mai và nhất là những đêm pháo hoa, đêm giao thừa...

Hồ Gươm có từ bao giờ? Ai "trả gươm" và trả gươm vào thời nào? Truyền thuyết kể rằng Vua Lê Thái Tổ thế kỷ XV (1428 - 1433) trả gươm báu cho thần Rùa sau khi dẹp xong giặc, nhưng truyền thuyết này cũng có nhiều dị bản không chỉ trong truyền miệng mà cả ghi chép trong sách vở. Tên Hồ Gươm là vậy nhưng qua các nghiên cứu thì hồ này đã ghi dấu ấn từ thuở Đức Lý Thái Tổ định đô ở Thăng Long. Đến thời vua Lý Thánh Tông (1054 - 1072) đã cho dựng cung ở bờ Nam hồ và đào mương nối Hoàng thành với hồ. Đến vua Lý Thần Tông (1128 - 1133), bờ Tây của hồ đã dựng chùa Báo Thiên (nay là khu nhà thờ lớn). Sang đời Trần đã xây dựng hành cung ở đảo Ngọc... Tra cứu theo sách sử và các tài liệu nghiên cứu thì có thể kể thêm nhiều hơn nữa, song qua thăng trầm của lịch sử đến nay chỉ còn hiện diện những di tích là đền Ngọc Sơn dựng trên đảo Ngọc (từ năm 1842); Tháp Bút 5 tầng tượng trưng cho văn hóa tri thức với chữ "Tả Thanh Thiên" (Viết lên trời xanh) được dựng trên đồi đá Độc Tôn với chiều cao 28,9m (từ năm 1866). Cầu Thê Húc (tên do Phương đình Nguyễn Văn Siêu chọn) nối từ tháp Bút, đài Nghiên vào đền Ngọc Sơn là công trình nghệ thuật qua nhiều lần tu sửa mà vẫn giữ nguyên giá trị. Tháp Rùa xây trên đảo Rùa (1877), giá trị kiến trúc còn tranh luận với nhiều ý kiến trái chiều, song cũng đã có lúc được xem là biểu tượng của Hồ Gươm và có lúc là của Hà Nội. Ngoài ra còn có Miếu thờ Lê Thái Tổ (phố Hàng Trống). Tháp Hòa phong, chùa Báo Ân xây dựng khoảng năm 1840, nay chỉ còn tháp, người Pháp đã phá chùa khoảng năm 1890 để xây dựng phòng thương mại (nay là Bưu điện). Đền Bà Kiệu tên gọi là Thiên niên điện (dựng năm 1628). Đình Nam Hương (phố Hàng Trống, dựng năm 1747). Đình Vũ Thạch (thờ Khỏa Ba Sơn họ Đào, tướng thời Hai Bà Trưng), đền Vũ Thạch, chùa Vũ Thạch. Chùa Bà Đá (khởi dựng đời Lê Thánh Tông). Đền, chùa Lý Quốc Sư (khởi dựng từ thế kỷ XII).

Năm 1873 Pháp đánh chiếm Hà Nội, đến năm 1888 Hà Nội trở thành nhượng địa của Pháp và từ đây đã có sự chuyển biến lớn về tổ chức không gian kiến trúc cảnh quan cả Hà Nội nói chung và khu vực Hồ Gươm nói riêng. Từ thành lũy, phường thị sang thành phố quy hoạch theo kiểu Châu Âu. Các bản đồ ngày nay chúng ta có được qua các giai đoạn 1873, 1885, 1890, 1902, 1943, 1951 và đồ án quy hoạch năm 1924, năm 1942 cho thấy: Khu vực Hồ Gươm được xác định là khu chuyển tiếp giữa phố cổ (phía Bắc) với khu xây dựng mới hiện đại (phía Nam hồ), không gian kiến trúc cảnh quan xung quanh hồ đã có nhiều biến động cả về hạ tầng kỹ thuật cây xanh và công trình kiến trúc. Đến nay còn hiện diện như Nhà hát Thành phố (1901 - 1911) theo phong cách kiến trúc cổ điển Châu Âu được xem là hình ảnh thu nhỏ nhưng có sáng tạo từ Nhà hát Opera ở Paris. Thời kỳ này cũng xây dựng vườn hoa Ponbe (nay là vườn hoa Lý Thái Tổ). Cuối thế kỷ XIX tiếp tục phát triển mạng đường dạo và hàng cây ven hồ, mở rộng phố Tràng Thi, công trình Ngân hàng Đông Dương, nhà Bưu điện, dinh thống sứ, khách sạn Metrople. Từ đầu thế kỷ XX xây dựng Sở Canh nông (nay là bưu điện), thư viện Hà Nội, nhà triển lãm, Thủy Tạ, trụ sở Báo HàNộimới, Công an quận Hoàn Kiếm... Giai đoạn này nhà ở của người dân cũng được xây dựng với phong cách kiến trúc mới mà ngày nay còn hiện diện ở xung quanh hồ.

Qua giai đoạn này, có thể nhìn nhận tổng quan về kiến trúc cảnh quan khu vực Hồ Gươm là: Cảnh quan thiên nhiên mặt nước luôn được giữ gìn bảo vệ và có giải pháp làm phong phú thêm, phù hợp với chức năng là không gian công cộng. Các công trình kiến trúc được xây dựng đa dạng về phong cách nhưng chủ yếu là thấp tầng và hài hòa với cảnh quan. Hạ tầng kỹ thuật từng bước xây dựng hiện đại và đồng bộ.

Từ giải phóng Thủ đô 1954 đến nay, qua 7 lần quy hoạch chung cho thấy khu vực Hồ Gươm luôn được xác định là trung tâm Thủ đô với định hướng cần được bảo tồn di sản, cảnh quan và phát huy giá trị để đảm nhiệm được chức năng là trung tâm, là không gian công cộng. Định hướng là vậy nhưng luôn có thách thức về không gian kiến trúc, nhất là giai đoạn sau thời kỳ "đổi mới". Quy hoạch chung được duyệt năm 1992 đã xác định khu trung tâm hồ Hoàn Kiếm được bảo tồn các công trình di tích, ưu tiên xây dựng trụ sở cơ quan thành phố, ngân hàng, các công trình thương mại, dịch vụ, khách sạn, các công trình văn hóa công cộng với giải pháp kiến trúc không lấn át cảnh quan và chiều cao công trình không vượt quá 16m. Hình dạng, diện tích hồ bảo đảm giữ nguyên. Từ sau quy hoạch này, khu vực Hồ Gươm được đặc biệt quan tâm và quy hoạch chi tiết được nghiên cứu từ năm 1994 với liên danh tư vấn là Công ty Kiến trúc Việt Nam (Hội Kiến trúc sư Việt Nam) và Viện Quy hoạch Đô thị - Nông thôn (Bộ Xây dựng) dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Bộ Chính trị, Chính phủ, Bộ Xây dựng. Sau 2 năm nghiên cứu hoàn thiện, theo ủy nhiệm của Thủ tướng Chính phủ, Bộ Xây dựng đã phê duyệt tại Quyết định 448/BXD-KTQH ngày 3-8-1996. UBND TP Hà Nội đã có Quyết định 45/QĐ-UB ngày 6-1-1997 ban hành "Điều lệ quản lý xây dựng theo quy hoạch khu vực Hồ Gươm và phụ cận".

Tiếp đó là Quy hoạch chung được duyệt năm 1998 cũng xác định khu vực Hồ Gươm là trung tâm hành chính - chính trị và công cộng của thành phố. Từ các đồ án quy hoạch này và điều lệ quản lý cùng với chính sách "đổi mới" hội nhập đã mở ra một giai đoạn phát triển mới về không gian, giải pháp kiến trúc. Đây cũng là giai đoạn có nhiều dự án đầu tư xung quanh Hồ Gươm với nhiều thách thức, áp lực cho sáng tạo kiến trúc. Một số công trình được xem là hài hòa với cảnh quan chung được cộng đồng chấp thuận như: Mở rộng khách sạn Metrople (1998), khách sạn Du lịch (số 1 Bà Triệu), khách sạn Hilton Opera (1999), tòa nhà Văn phòng 61 Lý Thái Tổ (2000), Hà Nội Plaza và công trình đặc biệt được cộng đồng, dư luận ủng hộ, việc dựng tượng Đức Lý Thái Tổ vào vị trí đã từng được dựng tượng nhà cai trị thực dân Paul Bert đã bị Thị trưởng Trần Văn Lai dỡ bỏ. Song bên cạnh đó cũng không ít công trình phải chỉnh sửa nhiều lần hoặc không được chấp thuận. Ví dụ: Khách sạn Vàng sau thiết kế lần đầu đã có hơn 90 bài báo góp ý phản biện và sau nhiều lần chỉnh sửa mới được xây dựng. Dự án mở rộng nhà Thủy Tạ ra cả hai bên và lấn ra mặt nước không được xây dựng. Công trình cải tạo khu đất của Công ty Xe điện từng được mang tên "nhà cá mập" dù đã xây thô vẫn phải chỉnh sửa nhiều lần. Tổ hợp công trình xây dựng trên khu đất Công ty Điện lực, khu đất trụ sở Sở Văn hóa Thông tin, đài phun nước quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục, dù đã qua đóng góp của nhiều tổ chức xã hội nghề nghiệp và giới chuyên gia nhưng vì nhiều lý do, trong đó có ý kiến phản hồi từ dư luận đều đã phải dừng lại... Điều đó cũng cho thấy không dễ gì lựa chọn được giải pháp thiết kế công trình mà cả các nhà quản lý và cộng đồng chấp thuận để hài hòa với cảnh quan khu vực Hồ Gươm, để tiếp nối giá trị di sản đã hình thành qua nhiều giai đoạn.

Sau hơn 10 năm thực hiện Quy hoạch chi tiết khu vực Hồ Gươm, từ cuối năm 2008, UBND TP Hà Nội đã phối hợp với Hội Kiến trúc sư Việt Nam tổ chức cuộc thi rộng rãi về "ý tưởng quy hoạch khu vực Hồ Gươm và phụ cận", 9 đồ án dự thi đã gây được sự chú ý không chỉ của giới chuyên môn mà của cả cộng đồng. Đã xác định các phương án được giải, song vẫn còn khoảng cách để có cơ sở hoàn thiện trở thành đồ án được phê duyệt làm cơ sở pháp lý cho bảo tồn, phát huy giá trị. Sau mở rộng địa giới năm 2008, quy hoạch chung Thủ đô Hà Nội đến năm 2030 tầm nhìn đến năm 2050 được phê duyệt tháng 7-2011 một lần nữa định hướng khu vực Hồ Gươm là khu vực bảo tồn, cải tạo không gian kiến trúc cảnh quan đô thị và tôn vinh văn hóa, lịch sử truyền thống. Luật Thủ đô (có hiệu lực từ tháng 7-2013) cũng đã xác định khu vực Hồ Gươm là khu di tích, di sản văn hóa cần được tập trung nguồn lực để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa.

Những thực tiễn trên cho thấy không gian Hồ Gươm đã ăn sâu vào tâm thức, là không gian linh thiêng của Hà Nội, của cả nước. Do vậy, đòi hỏi còn cần nghiên cứu, sáng tạo và quản lý tốt hơn để ngày càng đẹp, hiện đại hơn, xứng đáng là trái tim của Thủ đô.