Cưới ở Hà Nội

Các lễ nghi, thủ tục cưới hỏi đã tồn tại trong chế độ phong kiến như luật bất thành văn và nó được truyền từ đời này qua đời khác. Nhưng đến đời vua Lê Thánh Tông, nghi thức, nghi lễ cưới xin chính thức được đưa vào Quốc triều Hình luật (còn gọi là Luật Hồng Đức), bộ luật đầu tiên của Việt Nam. Việc "luật hóa" các nghi thức, nghi lễ trong cưới hỏi chứng tỏ các nhà làm luật rất tôn trọng những phong tục tập quán tốt đẹp của dân tộc. Các nghi lễ, nghi thức kết hôn ghi trong chương Hộ hôn bao gồm: lễ nghị hôn (là lễ chạm mặt hay nôm na là dạm hỏi), lễ định thân (hỏi tên tuổi cô gái, đã kết hôn lần nào chưa), lễ nạp trưng (dẫn đồ cưới) và lễ thân nghinh (tức là lễ đón dâu). Xa xưa, hôn lễ thường diễn ra vào chiều muộn vì đó là khoảng thời gian dương qua âm lại, âm dương giao hòa là thuận theo lẽ đất trời.

Trải qua thời gian với những biến động của lịch sử về kinh tế, xã hội, đặc biệt là sự có mặt của các nhà truyền giáo phương Tây vào thế kỷ XVII đưa Thiên chúa giáo vào Việt Nam cũng không làm thay đổi các giá trị văn hóa truyền thống vốn cắm rễ trong đời sống người dân Việt Nam. Dù là sống ở nội thành hay ngoại thành, giàu hay nghèo thì một đám cưới bao giờ cũng bắt đầu bằng lễ chạm ngõ (có nơi gọi là dạm ngõ). Sau chạm ngõ là lễ ăn hỏi. Dù là nhà giàu hay nhà nghèo cũng không thể thiếu được chè, chai rượu và quan trọng là cơi trầu vì "miếng trầu là đầu câu chuyện". Cuối thập kỷ thứ 2 thế kỷ XX mới xuất hiện thuốc lá trong lễ vật ăn hỏi. Với người Hà Nội không thể thiếu cốm và hồng, gia đình khá giả thì ngoài cốm, hồng còn có thêm lợn sữa quay.

Theo thời gian, đồ lễ ăn hỏi cũng có thay đổi, lễ vật là đặc sản của Hà Nội như bánh cốm, mứt sen. Nhà giàu lễ to, nhà nghèo lễ nhỏ nhưng không thể thiếu bánh phu thê, biểu tượng của đôi vợ chồng duyên phận vẹn toàn. Sau lễ ăn hỏi, tùy theo thỏa thuận giữa hai gia đình sẽ ấn định ngày cưới. Lễ đón dâu ngày xưa có rất nhiều thủ tục, đi đầu đám rước là những người giàu có địa vị trong làng xã, khi đón dâu còn có tục chăng dây ở đầu làng hoặc đầu phố, hai họ muốn đi qua phải đưa cho họ ít tiền. Tục chăng dây tồn tại đến tận đầu thế kỷ XX, sau đó mất hẳn. Tiệc tùng diễn ra trước ngày cưới một ngày. Mời cưới cũng rất quan trọng, đại diện nhà trai hay nhà gái phải gặp được người cần mời có lời thưa, nếu mời qua người khác là không tôn trọng và người ta sẽ không đến.

Văn hóa Pháp cũng ảnh hưởng đến việc mời đám cưới. Đám cưới đầu tiên dùng thiếp mời, kèm theo gói chè nhỏ và hạt sen là đám cưới con trai thứ của nhà tư sản Bạch Thái Bưởi vào năm 1920 tổ chức tại Khách sạn Pháp quốc ở phố Hàng Bài (nay là Rạp chiếu bóng Kim Đồng). Đám cưới này cũng là đám cưới đầu tiên ở Hà Nội không làm tại tư gia mà đặt cỗ ở khách sạn với 240 mâm. Mỗi mâm đặt một chai vang Bordeaux cùng 6 chiếc cốc pha lê. Người in tấm thiếp cưới đầu tiên này là ông Ngô Tử Hạ, chủ nhà in ở phố Lý Quốc Sư. Sau gần một thế kỷ nội dung tấm thiếp cưới bây giờ cũng không khác gì thời đó. Tục đưa thiếp mời kèm theo gói chè, bánh cốm hay bánh phu thê vẫn còn đến hôm nay.

Nếu là đám cưới của những gia đình khá giả, phải có quả phù tang (dùng để đựng đồ lễ) do hai người khiêng, đựng trầu cau, lợn sơn son. Tục mang lợn quay bị phê phán là phong kiến và mất hẳn vào năm 1946. Với gia đình trung lưu, rượu sâm banh với bánh sămpa là hai thứ không thể thiếu trong lễ cưới.

Dù nhiếp ảnh xuất hiện ở Hà Nội từ năm 1865 nhưng phải đến đầu những năm 1930 mới xuất hiện việc chụp ảnh đám cưới và cũng chỉ những gia đình khá giả mới chụp ảnh ghi lại sự kiện trọng đại của con cái.

Cỗ cưới, đặc biệt là khu vực nội thành rất được chú trọng. Với nhà giàu, mâm cỗ bao giờ cũng phải đủ bốn bát, sáu đĩa. Theo quan niệm con số 10 tượng trưng cho đầy đặn và cũng là lời chúc hạnh phúc cho đôi vợ chồng mới. Sáu đĩa bao gồm: một đĩa thịt gà úp lật quân cờ da vàng rượi, một đĩa thịt lợn quay xếp hình cánh hoa đều tăm tắp, một đĩa giò lụa, một đĩa chả quế, thêm một đĩa xôi gấc, một đĩa nộm thập cẩm. Bốn góc mâm là bốn bát canh gồm: một bát măng ninh chân giò, một bát mọc thả nấm, một bát chim bồ câu hầm hạt sen và bát mực nấu rối gồm: xu hào, cà rốt thái chỉ, trứng tráng thái chỉ, giò lụa thái chỉ, mực khô thái chỉ xào cháy cạnh. Nhà sang còn có thêm hoa quả tráng miệng hay đĩa chè kho. Mỗi mâm đặt một chai rượu trắng và 6 chiếc chén hạt mít cho khách uống rượu.

Vào đầu những năm 20 của thế kỷ XX, giai cấp tư sản và tiểu tư sản thành thị hình thành ở Hà Nội thì xã hội có sự phân chia giai cấp, cỗ cưới nhà giàu không đơn giản là tiệc mà nó còn là sự phô trương của cải, mối quan hệ của chủ nhà. Đám cưới nào có khách là quan chức, nhà văn, nhà báo đi ô tô, xe tay riêng đến dự mới là sang trọng vì thế mới có chuyện nhà báo Tam Lang (nổi tiếng với phóng sự xã hội trong đó có "Tôi kéo xe") thường xuyên được mời ăn cưới cho dù ông không hề quen chủ nhà. Không những thế, người ta còn chuẩn bị sẵn cả tiền mừng. Và sáng hôm sau chuyện Tam Lang mừng bao nhiêu tiền lan ra hàng phố. Con gái nhà giàu ở các phố: Hàng Ðào, Hàng Bạc, Hàng Ngang, Hàng Bông, Hàng Gai... lấy chồng theo tiêu chuẩn "phi cao đẳng bất thành phu phụ" vì thế cỗ càng to. Nhà không khá giả vẫn có cỗ và tất nhiên là số bát và đĩa ít hơn nhưng không thể thiếu được thịt gà luộc và xôi gấc, hai món biểu trưng cho sự thịnh vượng, may mắn và hạnh phúc.

Tuy mời ăn cưới có giờ giấc cụ thể, nhưng bao giờ khách cũng đến muộn hơn vì đến đúng giờ sợ mang tiếng là "tham ăn". Khi khách đã tròn mâm, chủ nhà có lời thưa và lúc đó cỗ cưới bắt đầu. Trong mâm luôn có một người của gia đình hay họ hàng nhà đám ngồi cùng thay chủ nhà tiếp khách, rót rượu. Sau khi rời mâm, chủ nhà mời khách ra bàn uống chè mạn, ăn trầu, cắn hạt dưa, hút thuốc lá và tiễn khách về mới là xong việc.

Năm 1930, nhà Quảng Tín (119 Hàng Bông) mua chiếc Citroen cho thuê ăn hỏi và đưa dâu trở thành nhà đầu tiên ở Hà Nội mở dịch vụ này. Tiếp đến là Tự Vân ở Hàng Gai, Hoa Tường ở Khâm Thiên mua xe Ford mui trần chở cô dâu chú rể. Xe được trang trí hoa và kết dây băng bằng lụa màu nổi bật trên phố. Họ hàng nhà trai đi đón dâu và nhà gái đi đưa dâu ngồi xe tay. Còn nhà bình dân thì đi bộ.

(Còn tiếp)