Khói đen xuất hiện từ một căn hộ ở tầng 17 rồi lan đến tầng 23. Chủ căn hộ đi vắng, mọi người tìm cách vào để dập lửa và phát hiện điều khó tin: Đám cháy xuất phát từ hành lang, nơi chủ nhà tập kết hàng trăm viên than tổ ong, hộp các tông để đun nấu....
Cách đó không xa, tại một khu tập thể (KTT) cũ ở Hà Nội, đã lâu lắm rồi người dân không còn biết đến bếp than. Không gian đun nấu chật chội, đa phần khu công trình phụ đều đã được cải tạo lại nhưng không có cảnh để đồ đạc bừa bãi, gây mất an toàn... Và, có lẽ cũng vì thế mà người dân sống ở KTT mấy chục năm tuổi này gần đây vơi hẳn nỗi lo hỏa hoạn.
Hai câu chuyện đơn lẻ tưởng như không liên quan nhiều lắm, nhưng khi đặt chúng trong mối liên hệ về vấn đề phòng, chống cháy nổ, chúng ta dễ dàng nhận ra một vấn đề lớn hơn: Trong một không gian có hàng trăm, hàng nghìn người chung sống, tính kỷ luật, nhận thức về trách nhiệm cá nhân và tinh thần “mình vì mọi người, mọi người vì mình” ở mỗi người được thể hiện ra sao chính là yếu tố quyết định cuộc sống sinh hoạt có được sự bình yên hay không.
Hóa ra, sự hài lòng, cảm giác bình yên ở các khu nhà cao tầng không hoàn toàn phụ thuộc vào việc công trình xây dựng mới hay cũ, hiện đại hay cũ kỹ, lạc hậu, mà liên quan rất nhiều đến hành vi ứng xử, nếp sinh hoạt của cư dân tại đó. Đôi khi, sự thiếu ý thức, dù chỉ của một người thôi, cũng có thể gây hậu quả khôn lường.
Nhưng ở các KTT và chung cư - cách gọi những khu nhà cao tầng mới được xây dựng trong giai đoạn gần đây, phía sau những bức tường đã ngả màu thời gian hay những ô cửa kính sáng loáng, còn những câu chuyện sinh động khác nữa. Ở đó không chỉ có nỗi lo về hỏa hoạn nói riêng và sự an toàn nói chung của hàng nghìn, hàng vạn người!
Tập thể cũ - chung cư mới. Đó còn là câu chuyện ứng xử giữa người với người, là sự va đập giữa nếp sống cũ và lối sống mới khi cư dân có xuất phát điểm khác nhau, điều kiện kinh tế và hiểu biết cùng tập tục văn hóa khác nhau, từ rất nhiều địa phương khác nhau về sống chung trong một không gian có tính đặc thù - nơi mà các cá nhân không thể “tự tung tự tác” như khi ở nhà riêng dưới mặt đất.
Trên thực tế, dù là với những KTT cũ kỹ hay chung cư hiện đại bậc nhất, cả cư dân, chính quyền địa phương cũng như cơ quan quản lý về văn hóa đều đang không ngừng tìm tòi, thiết lập sự tương thích giữa một bên là đời sống vật chất đã được nâng cao hơn cả về thu nhập cũng như sự “lên tầng” về nơi ở, với một bên là lối sống, nếp sống và những quy ước cần có để thiết thực nâng tầm giá trị văn hóa “tối lửa tắt đèn có nhau”. Và Nghị quyết số 26-NQ/TU về “Tăng cường sự lãnh đạo của các cấp ủy đảng, nâng cao hiệu lực, hiệu quả trong công tác quản lý nhà nước đối với việc quản lý, vận hành, sử dụng nhà chung cư trên địa bàn thành phố” của Thành ủy Hà Nội, được đồng chí Hoàng Trung Hải, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Thành ủy ký ban hành ngày 28-6-2019, là một trong những bước đi mạnh mẽ nhằm hiện thực hóa yêu cầu cấp bách này.
Giữa nắng hè oi ả cuối tháng 7-2019, ông Trần Nhất Tiêu, Bí thư chi bộ khu dân cư số 7, phường Bách Khoa (quận Hai Bà Trưng) đang soạn kế hoạch hoạt động tháng 8 cho cư dân khu phố. Nào là kế hoạch tổ chức tham quan cho người cao tuổi, nào là kế hoạch tổ chức khen thưởng các cháu thiếu nhi vì đã tham gia các hoạt động sinh hoạt hè một cách nhiệt tình, hiệu quả…
Ông Tiêu nay đã 81 tuổi, người Nam Định, nhưng đã sống tại KTT Bách Khoa từ năm 1956, khi còn là sinh viên, nghĩa là “gần cả đời người” - như ông nói. Sau khi trở thành cán bộ giảng dạy tại Trường Đại học Bách Khoa, ông được cấp một căn hộ ở khu nhà K8 Bách Khoa - một KTT khá tốt so với tiêu chuẩn nhà tập thể lúc bấy giờ.
“Thời đó, có được một chỗ ở như vậy là rất hạnh phúc, dù không gian sống chật chội và thiếu nhiều thứ so với bây giờ, mọi sinh hoạt đều phải “nhìn nhau”. Hành lang, cầu thang được thiết kế tối giản, nhỏ, hẹp và khá tối. Chúng tôi thấy bất tiện, nhưng chẳng ai phàn nàn”, ông Tiêu nhớ lại.
Các KTT tại Hà Nội bắt đầu được xây dựng từ đầu những năm sáu mươi của thế kỷ trước, nhằm cung cấp nơi ở cho đội ngũ cán bộ, công nhân, viên chức công tác tại các cơ quan Trung ương và Hà Nội.
Trong nỗ lực nhằm xây cất nhà nhiều tầng với phương châm “nhanh - nhiều - tốt - rẻ”, ngành Xây dựng đã áp dụng công nghệ mới về xây dựng và hàng loạt KTT đã ra đời: Lương Yên, Nguyễn Công Trứ, Kim Liên, Trung Tự, Bách Khoa, Phương Mai, Giảng Võ, Thành Công, Ngọc Khánh, Vĩnh Hồ… Khi đó, những khối nhà cao tầng này được nhiều người coi là biểu tượng cho sự phát triển.
Tìm gặp những người đã có khoảng thời gian gắn bó lâu với các KTT như ông Tiêu, điều dễ nhận ra là cả những người còn trụ lại hoặc đã chuyển đi, đa số đều giữ trong mình một cảm giác chung về cuộc sống thiếu thốn nhưng đầy ắp tình người.
Bà Nguyễn Hiền, 78 tuổi, người cũng từng gắn bó với nhà K8 Bách Khoa rồi sau này chuyển sang một căn hộ khác ở nhà E1 Bách Khoa - rộng và hiện đại hơn - kể: “Nhà E1 so với nhà K8 là một bước tiến về thiết kế, xây dựng nhà tập thể ở Hà Nội. Khác nhau là vậy nhưng lúc bấy giờ, mọi người không suy nghĩ nhiều về việc ở nhà tập thể hay nhà riêng mặt đất. Tôi nhớ ở khu nhà K7 có một căn hộ được phân cho con gái của một cán bộ cấp cao. Còn ở khu nhà E1 thì hàng xóm có cả gia đình Thứ trưởng Bộ Tài chính. Vậy mà mọi người qua lại với nhau thân thiện, không có cảm giác xa cách”.
Câu chuyện về KTT cũ thường để lại dư vị ngọt ngào về sự gần gũi giản dị như vậy giữa các cư dân sinh sống. Sự thăm hỏi qua lại, đặc biệt là bầu không khí ấm cúng, vui vẻ khi Tết đến khiến ai cũng nao nao mỗi lần hồi tưởng, bởi vào những ngày cuối năm, đa số các căn hộ vẫn sáng đèn, chứ không như ở các khu chung cư ngày nay, tới kỳ nghỉ lễ dài ngày hay Tết Nguyên đán là kéo nhau về quê hết cả. Các KTT khi đó là nhà, không có cảm giác như một nơi ở tạm để chờ tới ngày rời đi…
Theo thời gian, nhiều KTT có tuổi đời hơn nửa thế kỷ nay đã xuống cấp, tường nhà ngả màu, bong tróc hoặc ít nhiều đã thay đổi hình dạng do các gia đình cơi nới. Trong sự phát triển mạnh mẽ của đô thị, nếp sống của cư dân các KTT cũng có phần khác. Họ không thể thay đổi không gian sống, nhưng đã thay đổi nếp sinh hoạt, văn hoá ứng xử để phù hợp với sự vận động chung của xã hội.
Khu nhà tập thể Đ14, ngõ 167 Phương Mai (quận Đống Đa) như “thay da đổi thịt” sau khi có “cuộc cách mạng” làm sạch khu phố. Dàn cây xanh với những chậu cây tự chế từ các chai nhựa bỏ đi được treo ở sân chơi chung, dọc cầu thang trông khá vui mắt. Giữa nắng hè oi bức, ngột ngạt, những khoảng xanh nổi bật trên nền mảng tường vàng của KTT có tuổi đời gần 40 năm giữ cho không gian sống dịu lại, bình yên.
Bà Đặng Thị Liên, tổ trưởng tổ 27, cụm 9, phường Phương Mai phấn khởi khoe “công trình thế kỷ” mà cả khu dân cư chung tay thực hiện trong hai năm trở lại đây. Dải cây xanh ở hành lang và cầu thang các tầng đã mang đến cho cư dân một không gian sống sinh động không ngờ.
“Khách đến chơi, ai cũng khen nhà cũ mà sạch, đẹp. Chúng tôi phân công rõ ràng, các hộ ở tầng nào thì có trách nhiệm quét dọn, nhặt rác, trồng cây... ở tầng đó. Người có điều kiện chăm sóc thì trồng hoa hồng, cây phong thuỷ, nhà nào bận bịu thì chọn loại cây dễ sống như vạn niên thanh, sống đời… Chỉ cần giữ không gian luôn xanh, sạch thì tự khắc sẽ thấy nơi mình sống đáng yêu hơn hẳn”, bà Liên nói.
Chị Nguyễn Linh mới chuyển đến KTT Kim Liên được vài năm. Ngày mới dọn đến, chị khá ngạc nhiên khi thấy KTT đã cũ, tường đã rêu mốc nhưng mọi người luôn thể hiện ý thức giữ gìn vệ sinh chung. Là người mới, chị Linh tự thấy mình cần nhanh chóng “nhập gia”.
“Thứ bảy hằng tuần, cả khu hẹn nhau xuống đường dọn vệ sinh, bóc giấy quảng cáo bị dán ở cột điện. Chúng tôi bảo nhau đổ rác theo hiệu lệnh kẻng, chứ không tiện lúc nào đổ rác bừa bãi lúc đó. Sống ở đâu cũng vậy, dù là KTT cũ hay chung cư sang trọng, nếu mọi người cùng ý thức, chung tay giữ gìn thì sẽ có một không gian chung tốt đẹp”, chị Linh chia sẻ.
Cùng với Phương Mai, nhiều KTT như Trung Tự, Bách Khoa, Giảng Võ, Thành Công… cũng đang có sự chuyển biến về đời sống văn hoá, dù vẫn phải đối diện với những vấn đề về hạ tầng, khi nhiều hạng mục công trình đã xuống cấp, thậm chí là nhếch nhác. Nhưng sự sáng tạo của người dân nơi đây thì luôn vận động không ngừng. Có nơi được làm đẹp bằng những bức bích hoạ nhiều màu sắc như KTT Phụ nữ Trung ương ở phố Pháo Đài Láng, trở thành điểm “check in” của giới trẻ; có nơi trồng nhiều hoa, cây xanh; có nơi tổ chức quét lại vôi, bóc gỡ giấy quảng cáo trên tường, làm sạch khu phố…
Vẫn biết, rồi sẽ đến một ngày, các KTT chỉ còn là ký ức một thời với người Hà Nội, khi mà kế hoạch cải tạo, xây mới các khu nhà này đang được thành phố quyết liệt triển khai để bảo đảm an toàn cho cư dân, nâng cao chất lượng cuộc sống và cải thiện mỹ quan đô thị. Nhưng khi nơi đây vẫn là mái nhà chung của hàng nghìn, hàng vạn con người, thì mỗi cư dân tập thể cũ vẫn chuyên tâm gìn giữ nơi mình ở luôn là một môi trường văn hoá, xanh, sạch, đẹp. Để nếp sống ấy truyền cảm hứng cho người mới chuyển đến, hay theo chân người chuyển sang các chung cư hiện đại, là cơ sở gieo những “mầm” thanh lịch, văn minh.
