Bìa sách Việt - câu chuyện của sáng tạo

Bìa sách phải là "chiếc áo đẹp"

Triển lãm "Nghệ thuật sách Việt Nam 2022” là một cuộc trình diễn, một cuộc biểu dương lực lượng của các họa sĩ đồ họa, các designer chuyên và không chuyên trên khắp cả nước. Đây là dịp để các họa sĩ chuyên nghiệp đã, đang làm công việc thiết kế sách và bìa sách cùng gặp gỡ, sẻ chia, giới thiệu nghệ thuật thiết kế bìa sách.

Trước hết, bìa sách là yếu tố không thể thiếu của bất cứ cuốn sách nào. Ngoài chức năng là “chiếc áo” bền chắc bảo vệ cuốn sách, bìa sách ngày nay còn phải là “chiếc áo đẹp” mang tính thời trang, thể hiện một cách mạnh mẽ hồn cốt và thông điệp của cuốn sách. Thậm chí, có cuốn sách với thiết kế bìa độc và lạ như “tiếng sét ái tình” hấp dẫn độc giả ngay từ cái nhìn đầu tiên.

Ngay từ xa xưa, khi kỹ thuật in còn thô sơ, bìa sách vẫn luôn là thứ cần đầu tư nhất cả về chất lượng, kỹ thuật và rõ ràng, bìa sách chính là cầu nối bằng ngôn ngữ thị giác chuyển tải những điều “thầm kín” bên trong cuốn sách tới độc giả. Đây còn là “quầy thông tin” với tên tác giả, tên sách, nhà xuất bản và xác định thể loại cuốn sách đó một cách khéo léo. Một tác phẩm bìa sách vừa là một sự diễn giải, diễn ngôn, vừa là một bản ngôn ngữ viết chuyển sang ngôn ngữ hình ảnh, hoặc tưởng tượng... Họa sĩ thiết kế bìa bằng khả năng sáng tạo của mình luôn truyền tải những điều mới mẻ, độc đáo, khác biệt của tác phẩm để người đọc qua đó nhận ra cuốn sách mình cần.

Hiểu biết để sáng tạo

Để có được một tác phẩm bìa sách đúng, trúng, đẹp, người họa sĩ cần phải hiểu sâu, hiểu rộng về đối tượng, thị trường mà mình hướng tới. Trước một cuốn sách chuẩn bị được xuất bản, họa sĩ cần đọc để hiểu nội dung cuốn sách, cần đặt câu hỏi rằng cuốn sách dành cho ai, lứa tuổi nào, cuốn sách sẽ được bán ở đâu, tâm lý người mua thế nào... Thậm chí, họa sĩ phải biết đặt mình vào vị trí người mua để sáng tạo những trang bìa thỏa mãn nhu cầu độc giả và góp phần nâng tầm giá trị cuốn sách. Trước một bìa sách, người đọc còn nhận ra trình độ, năng lực của người họa sĩ thiết kế ở tầm mức nào.  

Hiện nay, việc thiết kế và sáng tạo bìa sách ở nước ta vẫn đang chập chững trên con đường chuyên nghiệp hóa. Nhiều nhà xuất bản có rất ít họa sĩ chuyên làm bìa nên phải trông chờ vào đội ngũ họa sĩ là cộng tác viên. Nhiều biên tập viên của nhà xuất bản cũng tự đặt họa sĩ, người quen để làm bìa mà không rõ sở trường, đặc tính sáng tạo của người họa sĩ ấy có phù hợp với việc thiết kế bìa sách của mình hay không. Thực tế cho thấy, có những họa sĩ chỉ phù hợp với sáng tạo bìa sách cho thiếu nhi mà không phù hợp với việc thiết kế bìa sách triết học hay kinh tế... Cũng có tình trạng người làm biên tập hoặc đơn vị xuất bản còn “đơn giản hóa”, coi bìa sách “chỉ là một cái bìa” nên dễ dãi, chấp nhận cả những bìa sách qua loa, thiếu sáng tạo.

Người viết bài này đã từng nhiều năm thiết kế sách, từng từ chối rất nhiều đơn đặt hàng bìa sách vì tự thấy không hứng thú hoặc không hợp sở trường, phong cách sáng tạo của mình. Họa sĩ Tạ Lựu, người đã vẽ hàng ngàn minh họa thiếu nhi đẹp mê mẩn nhưng ông thú thật là rất sợ làm bìa sách. Nhiều lần Nhà xuất bản Kim Đồng đặt hàng, ông đành tìm lý do từ chối vì cảm thấy không tự tin khi sáng tạo bìa sách. Ông thổ lộ: “Vẽ minh họa thì phóng bút thoải mái, tung tẩy trên trang giấy, trang báo..., nhưng khi thiết kế bìa thì cần phải suy đi tính lại, đắn đo. Vì một trang bìa yêu cầu cao hơn nhiều lắm... Vẽ cho một trang sách hay trang báo chỉ cần quan tâm chi tiết câu chuyện trong trang báo, trang sách đó, còn làm trang bìa là phải cô đọng hóa, biểu tượng hóa cả một cuốn sách, điều này đôi khi quá sức với mình...”.   

Có thể nói, bìa sách không chỉ là sản phẩm của kỹ thuật, nghệ thuật mà còn như “đóng gói thương mại” hay sản phẩm đa phương tiện kết nối các nền tảng văn hóa khác nhau. Bìa sách còn như một quá trình “trung gian kết nối” các khía cạnh xã hội của việc viết sách, xuất bản và người đọc. Một bản thảo là của một người hoặc một nhóm tác giả, nhưng một cuốn sách lại là nỗ lực tập thể của tác giả, biên tập viên, nhà xuất bản, giám đốc tiếp thị, nhà in...

Hiểu được tâm tư của các họa sĩ thiết kế, các designer, Ban tổ chức triển lãm “Nghệ thuật sách Việt Nam 2022” không quên mời một số nhà xuất bản, nhà sách trên địa bàn Hà Nội cùng hưởng ứng và tài trợ cho các hoạt động của triển lãm, cũng như trực tiếp tham gia giới thiệu sản phẩm, các hoạt động xuất bản, phát hành sách. Qua đây, giới thiết kế bìa sách hy vọng kết nối các họa sĩ, các cộng tác viên, các nhà xuất bản cũng như lắng nghe ý kiến từ những người làm sách, người viết, biên tập, phát hành. Tất cả cùng tìm hiểu, cảm nhận công việc của nhau để hợp tác tốt hơn, qua đó giúp cho việc thiết kế, chế bản, in ấn, phát hành ngày một tiệm cận các giá trị của xuất bản quốc tế.

Đặc biệt, Ban tổ chức triển lãm đã mời các nhà xuất bản tự thiết kế, tổ chức các diễn đàn về việc xuất bản, thiết kế bìa sách, thăm dò dư luận, đánh giá thị hiếu và nhu cầu của người đọc với sách và bìa sách trong thời gian qua cũng như xu hướng cho tương lai...

Thông qua triển lãm lần đầu tiên này, Hội Mỹ thuật Việt Nam, Chi hội Đồ họa 2 mong muốn hội tụ được nhiều tác phẩm nghệ thuật thiết kế bìa sách của các họa sĩ nhiều thế hệ. Những tham luận, ý kiến về nghệ thuật thiết kế bìa sách thu được tại sự kiện này giúp giới nghề có được bài học hay, những kinh nghiệm quý. Đây cũng là dịp để tôn vinh các họa sĩ tâm huyết với nghề, có nhiều tác phẩm bìa sách xuất sắc.

Giới làm bìa sách cũng mong mỏi các nhà xuất bản ghi nhận ý kiến chuyên môn của các chuyên gia mỹ thuật, Hội Mỹ thuật Việt Nam, qua đó có định hướng về thiết kế, sáng tạo bìa cho các loại ấn phẩm của mình.

Đặc biệt, Hội Mỹ thuật Việt Nam hy vọng có thể cùng các đơn vị xuất bản tổ chức định kỳ hoạt động này - thường niên hoặc 2 năm một lần,  nhằm ghi nhận, tôn vinh các trang bìa đẹp, các tác giả tài năng, thu hút nhiều hơn các tác giả trẻ tham gia vào công việc làm sách, viết, biên tập và thiết kế sách, bìa sách, góp phần thúc đẩy sự phát triển về nhiều mặt của thị trường xuất bản Việt Nam.

Triển lãm “Nghệ thuật bìa sách Việt Nam” lần đầu tiên được tổ chức tại nhà triển lãm 16 Ngô Quyền - Hà Nội (từ 17h ngày 8-5 đến 17h ngày 17-5) với sự tham gia của 55 tác giả là họa sĩ ở cả 3 miền, cùng 6 nhà xuất bản.